Bütün türk şəhidlərinin xatirəsinə ehtiramla...
Şəhidlər Xiyabanı iş yerimin iki addımlığındadı. Ən azı gündə iki dəfə keçirəm yanından. Hər dəfə də ürəyimdə dua oxuyuram şəhidlərin ruhuna. Xiyabanı isə vaxtaşırı gəzirəm. Burada uyuyanlarla həddən ziyadə qürur duyuram. Cəsədləri torpaqda, ruhları ən uca qatda olan bu qəhrəmanların önündə zaman-zaman baş əyiləcək!..
Burda əlim çatmayan doğma Qarabağı, gedə bilmədiyim ata-baba yurdum Ağdamı... (tezliklə onları görəcəyimə gün kimi inanıram – S.C.), məzarı orda qalan şəhid dayımı, əzizlərimi, doğmalarımı da ziyarət edirəm sanki. Kədərlənirəm, ağırdı, çətindi... Amma sabaha ümidim bu kədərə, bu ağrıya qalib gəlir sonda. Bir məmləkətin ki, istiqlalı yolunda canından keçməyə hazır olan belə igidləri var, o yurd basqı altında çox qalmaz...
Bu yazını yazmazdan əvvəl də Şəhidlər Xiyabanını ziyarət etməyi borc bildim özümə. Bu dəfə türk əsgərlərinin xatirəsinə ucaldılan abidədən başlayıram. İlk anda gözümə sataşan abidənin önündəki əklildir. Hər dəfə gəldiyimdə bu məkanın da gül-çiçəyə büründüyünü görürəm. Bu, 95 il əvvəl Bakının xilası üçün şəhid olan türk əsgərlərinin könüllərdə əzizlənməsini göstərir...
Məhz Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu 15 sentyabr 1918-ci il tarixini hər birimiz üçün şərəfli, qürur duyulası tarixə çevirib...
Amma mən tarix yazan qəhrəmanlar haqqında tarix yazmaq fikrində deyiləm. Qafqaz İslam Ordusunun zəfər yürüşü haqqında tarixi qüdrətli türk sərkərdəsi Nuru Paşanın özü yazıb. Bu tarixi qeyrətli türk əsgərləri azəri qardaşları ilə birgə həkk ediblər tarixin pozulmaz səhifələrinə. Tarixdən oxuduqlarımı, öyrəndiklərimi də təkrarlamaq istəmirəm. Bu tarix hər birimizin yaddaşında!..
Mən sadəcə, uzun və qanlı-qadalı, ölümlü-itimli yollar keçib, bu yolların sonunda bir millətə, bir xalqa istiqlal bəxş edən, iki dövlətin bir düşmənini enərək, qardaşlıq rəmzinə çevrilən yenilməz türk sərkərdəsini, türk əsgərini xatırlamaq, xatırlatmaq və o qardaşlığın bu gününə baxmaq istəyirəm!
Deyirlər, fəlakətin bir yaxşı tərəfi varsa, o da bizə dostlarımızın kim olduğunu göstərməsidir. Türkiyə və Azərbyacan dar gündə hər zaman bir-birinə arxa, dayaq olub. 1915-ci ildə Çanaqqala döyüşündə, 1919-cu ildə böyük öndər Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə başlanan 1922-ci il avqustun 30-da böyük zəfərlə sona çatan Türk Qurtuluş savaşında Azərbaycanın öz qardaşına hərtərəfli köməyi də bu dostluğun ən parlaq nümunələrindəndi. O çətin dovrlərdə sınaqdan çıxan Türkiyə-Azərbyacan dostluğu, Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı, birliyi yenə də əski düşmənə bir qorxudu, nisgildi, göz dağıdı!..
...Şəhidlər Xiyabanı, həm də qardaşlıq qəbristanlığıdı. Bu müqəddəs məkanda 25 may-17 noyabr 1918-ci il tarixini əhatə edən, Qazax, Ağstafa, Gəncə, Göyçay, Ağsu, Kürdəmir, Şamaxıdan... zəfərlə keçərək Bakıya çatan, bu doğma şəhəri işğaldan azad edən, ümumilikdə, Qarabağı, Dağıstanı xilas edən Qafqaz İslam Ordusunun xatirəsinə ucaldılan abidə iki qardaş ölkənin dostluğunun simvoludu. Qəhrəman Nuru Paşanı, Azərbaycan naminə azəri qardaşları ilə çiyin-çiyinə savaşan, “Ayrılarmı könül candan, Türkiyə Azərbaycandan” deyimini ürəklərimizə əbədi həkk edən igid türk əsgərlərini xatırladır bu abidə. Ətrafda tam səssizlikdi. Amma bu sükutda da qulağıma at kişnərtisi, top-tüfəng səsi, cəsur türk əsgərlərinin nərəsi, düşmənin fəryadı gəlir. Ağstafa rayonundan olan bir nurani ananın – Vəzirə ananın vaxtilə öz böyüklərindən eşitdiyi və bu gün türk sərkərdəsinin xatirəsinə böyük ehtiram hissi ilə bizə söylədiyi bayatını qeyri-ixtiyari pıçıldayıram:
Qoşun gəlir baş-başa,
hey-hey!
İçində Nuru Paşa,
hey-hey!
Yaman yerdə qalmışdıq,
hey-hey!
Səni görüm min yaşa,
hey-hey!..
Bu, ötən əsrin əvvəllərində öz xilaskarlarının, türk qardaşlarının önünə çıxaraq onları böyük ümidlə qarşılayan sadə xalqın sevinci idi, ürəkdən gələn duası, alqışı idi, onun şəninə qoşduğu bayatı idi. Əsrin sonunda isə elə o nurani ananın elindən-obasından çıxan sevimli Xalq şairimiz Nəriman Həsənzadə “Nuru Paşa”ya dastan yazacaq, türk əsgərlərinin qəhrəmanlığını heyranlıqla və o qəhrəmanlığa layiq şəkildə belə vəsf edəcəkdi:
Nuru Paşa at belində,
Türkiyədən – Qarsdan gəlir.
“Azərbaycan” deyə-deyə,
Yaralanmış aslan gəlir...
Elə təkcə bu dörd misrada cəsur türk sərkərdəsinin – 29 yaşlı Nuru Paşanın əzəməti, qəlbindəki Azərbaycan yanğısı, Azərbaycan sevgisi, düşmənə nifrəti, ona qalib gəlmək əzmi necə böyük ustalıqla təsvir olunub! Hörmətli Nəriman müəllimin dediyi kimi, Türkiyədən qardaş harayına “Azərbaycan” deyə-deyə qanad açan, özünü yurdumuza çatdıran, türkün türkə qardaşlıq köməyinin simvolu olan Nuru Paşa haqqında tarixi ona “can” deyə-deyə oxumamaq mümkün deyil...
Türk can qoydu bu torpaqda,
“Azərbaycan” deyə-deyə.
Tarix! Səni oxuyuram,
Mən türkə “Can” deyə-deyə...
Bayaq tarixdən oxuduqlarımı təkrarlamayacağıma söz vermişdim. Amma sözün bu yerində tarixə istinad etmədən ötüşmək olmur...
20-ci yüzilliyin əvvəllərində və sonunda çox mürəkkəb bir dövr, bir tarix yaşayıb Azərbaycan...
1918-ci il. Azərbaycan Çar Rusiyasının müstəmləkə zəncirindən qopmaq, müstəqil dövlətini qurmaq üçün mübarizə aparır. Mayın 28-də Milli Şura Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini elan edir. Buna baxmayaraq, ölkənin bir hissəsi erməni-bolşevik işğalı altında idi, Göyçədə, Zəngəzurda, Qarabağda, eləcə də Bakı və ətraf rayonlarda türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlar törədilirdi. Mart qırğınında – erməni daşnaklarının martın 18-dən aprelin 1-dək həyata keçirdikləri soyqırımında on minlərlə soydaşımız öldürülmüşdü. Şamaxıda dinc əhaliyə divan tutulurdu. Neftlə zəngin Bakı erməni-bolşevik birləşmələrinin nəzarətində idi, mart qırğınından sonra şəhərdə ermənilər, ruslar daha çox idi. Bolşeviklərin, erməni daşnaklarının əsas məqsədi neftlə zəngin Bakını əldə saxlamaq idi. Bakının erməni-bolşevik dəstələrinin əlində qalması isə dövlət müstəqilliyi üçün əsl təhlükə idi. Üstəlik, Göyçənin, Zəngəzurun, Qarabağın xilası da Bakının azad edilməsindən keçirdi. Müstəqilliyini yenicə əldə edən, beynəlxalq aləmdə yetərincə tanınmayan gənc bir dövlət isə öz ərazi bütövlüyünü təmin etmək, bolşevikləri və onların əlaltısı olan erməniləri bu torpaqdan qovmaq gücündə deyildi. Bu ağır vəziyyətdə qardaş Türkiyə, Osmanlı dövlətinin yardımına ehtiyac vardı. Məhz bu məqsədlə də Azərbaycan və Şimali Qafqaz liderləri Osmanlı Dövlətinin hərbi naziri Ənvər Paşaya müraciət edir, ondan kömək istəyirlər. Ənvər Paşa onları darda qoymur. Halbuki Avropa dövlətləri də türk Ordusunun Azərbaycana gəlməsinin əleyhinə idi. Amma bütün bu təhdidlərə baxmayaraq Ənvər Paşa qardaşı Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusunu Azərbaycana göndərir. Bu, qardaşın qardaşa edə biləcəyi ən böyük yardım idi – qanı-canı bahasına başa gələn bir yardım. Məhz bu qardaş köməyi əsrlər boyu azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirən ermənilərin “Böyük Ermənistan” xülyasını gözündə qoyur. Osmanlı Türkiyəsi Azərbaycanda tarixi vəzifəsini şərəflə yerinə yetirir. Azərbaycan-Türkiyə dostluğu mənfur düşmənə tutarlı cavab olur...
...Türk sözüylə türk qılıncı
Həmrəy oldu,
qarı düşmən.
Qalxdıq İslam Ordusunun
Azərbaycan səngərindən.
Türkiyədən Quran gəldi,
Əzan gəldi.
Öz adını öz qanıyla
yazan gəldi...
Ənvər Paşanın əmri ilə yaradılan, tamamilə müsəlmanlardan ibarət olan Qafqaz İslam Ordusu Birinci Dünya müharibəsində Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərdə iştirak etmişdi. Ordunun 12-14 min Osmanlı əsgəri vardı, sonra Azərbaycan türklərindən və Dağıstan müsəlmanlarından ibarət könüllülərin hesabına bu say 20 minə çatır. Azərbaycanın və Şimali Qafqazın müsəlman əhalisini xilas etmək bu Ordunun əsas vəzifəsi idi...
...Azərbaycan! Səndən ötrü
Gör neçə min şəhid gəlir!
Türkdən doğulan türk gəlir,
Kərbəladan Kərkük gəlir,
İzmirdən, Sivasdan gəlir.
Bakı döyüş meydanıdı,
Hələbdən – savaşdan gəlir...
...Nuru Paşa Təbriz-Qarabağ-Yevlax istiqamətində hərəkət edərək 1918-ci il mayın 25-də Gəncəyə çatır. İyunun əvvəlində 2-ci türk piyada polku Ağstafaya, 9-cu türk piyada polku Qazaxa daxil olur. Bir sözlə, türk Ordusu Azərbaycanın əksər hissələrində yerləşir. Qarşıda Bakının xilası dururdu. Gəncədə formalaşan milli qüvvələrin və Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya zəfər yürüşü iyundan başlayır. Bolşevik-daşnak qüvvələrinin Göyçaya qədər irəlilədiyini görən Nuru Paşa Ənvər Paşaya müraciət edir, daha güclü qüvvəyə ehtiyac olduğunu bildirir. 5-ci türk diviziyası Göyçaya göndərilir, elə ilk döyüşdə də daşnak-bolşevik qüvvələri məğlub edilir və Bakıya yol açılır. Bakıya üz tutan Ordu Salyan, Ağsu, Kürdəmir, Şamaxını və digər yaşayış məntəqələrini azad edir, çoxlu şəhid verir. Nuru Paşa Bakıya 8 min Osmanlı, 6 min Azərbaycan əsgəri ilə çatır. Bu igid sərkərdə öz gəlişi ilə bir ümid, bir inam, bir qurtuluş gətirir Bakıya, Azərbaycana!
Aç sinəni səhərlərin
Dağ yelinə, Nuru Paşa.
Qığılcımlar səpələnsin,
At nalından at belinə, Nuru Paşa!...
Bu zəfər yürüşü Bakını Azərbaycana qaytaran yürüş idi. Bu zəfər yürüşü Azərbaycanı Azərbaycana qaytaran yürüş idi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Nuru Paşanın rəhbərliyi ilə Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan xalq könüllü dəstələrinin köməyi ilə Bakını erməni-bolşevik işğalından azad edir. Bakı əsl sahiblərinə qaytarılır. Bu qələbə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini, Azərbaycan dövlətçiliyini xilas edir. Azərbaycan Demokratik Respublikası öz hakimiyyətini ölkənin bütün hüdudlarında təmin edir, eyni zamanda dinc azərbaycanlıların kütləvi məhvinin qarşısı alınır. Nuru Paşa sentyabrın 16-da parad qəbul edərək təntənəli şəkildə şəhərə daxil olur. Yerli əhali düşmən üzərində böyük zəfər çalan cəsur türk sərkərdəsini, onun qalib əsgərlərini təntənə ilə qarşılayır...
Fəqət, bu şərəfli döyüşdə 1130 türk şəhid oldu...
Bir məqamı da yada salmaq istəyirəm. Bakı erməni-daşnak dəstələrindən xilas ediləndən sonra Nuru Paşa buradakı rus zabitlərinə əsl insan kimi yanaşır, Nargində türk hərbi əsirlərə göstərilən amansızlığa görə onlardan nəinki qisas alır, hətta rus zabitlərinin ailələrinə maddi yardım göstərilməsini təmin edir. Bu, bir həqiqəti də təsdiq edir: türklər insana insan kimi baxırlar, onunla insan kimi davranırlar. Böyük Allahın yaratdıqlarının hamısına – canlı-cansız hər şeyə sayğı ilə, hörmətlə yanaşırlar. Hər kəsə bu cür davranan insanlar isə soyqırım törədə bilməzlər!..
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin paytaxtı bu tarixi qələbədən sonra – sentyabrın 17-də Gəncədən Bakıya köçürülür, dövlət quruculuğuna başlanır. Milli hökumətin paytaxtı iyunun 17-dən Gəncədə yerləşirdi...
Ənvər Paşa Bakının və Azərbaycanın düşmən işğalından xilas edilməsi münasibətilə Nuru Paşanın simasında türk əsgərlərini belə təbrik etmişdi: “Böyük Turan İmperiyasının Xəzər kənarındakı zəngin bir qonaq yeri olan Bakı şəhərinin fəthi xəbərini böyük şadlıqla qarşıladım. Türk və İslam tarixi sizin bu xidmətinizi unutmayacaqdır. Qazilərimizin gözlərindən öpürəm. Şəhidlərimizin ruhuna fatihə ithaf edirəm.”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş naziri Fətəli xan Xoyski isə Nuru Paşaya müraciətlə yazırdı: “Əmriniz altında olan cəsur türk əsgərlərimiz tərəfindən Bakının düşməndən təmizlənməsi münasibətilə millətimə, Allahıma və dünyanın ən cəsur və soylu əsgəri olan türk oğullarına minnətdar olduğumu bildirməklə iftixar edirəm.”.
Beləcə, Bakının işğaldan azad edilməsi əsl bayrama çevrilir, hətta milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycan dövlətçiliyini xilas edən Qafqaz İslam Ordusunun şərəfinə indiki Filarmoniyanın binasında təntənəli ziyafət verir, Nuru Paşaya, onun qəhrəman sərkərdələrinə hədiyyələr təqdim edir. Bakının xilası Azərbaycanın müstəqilliyinin təmin olunması demək idi. Tarixçilər nahaq yerə, Bakının azad edilməsini mayın 28-də Cümhuriyyətin elan edilməsi qədər əhəmiyyətli tarix hesab etmirlər...
Amma təəssüf ki, qəhrəman türk əsgərinin xilas etdiyi Azərbaycanı az sonra, 28 aprel 1920-ci ildə 11-ci Qızıl Ordu, bolşeviklər işğal etdi. Haqq-ədalət yalnız 70 il sonra bərpa olundu! Amma bu 70 ildə də Azərbaycan türk qardaşlarını unutmadı, qəlbində əzizlədi...
Azərbaycanın xilası üçün savaşa atılan, şüurlu şəkildə özünü ölümün ağzına atan yenilməz türk sərkərdəsi, cəsur türk əsgəri! Bir ömür yetməz sizi əzizləməyə! Bu, bir gerçək... Əslində, buna heç gərək də yox. Çünki Böyük Yaradan özü sizi əzizlədi: QAZİ, ŞƏHİD kimi. Qazilərin, şəhidlərin yeri isə hər zaman könüllərdədir!..
Var ol səni, arxam mənim,
Arxalı səs-sədam mənim!
Fatehlərin varisidir,
Turanlı şahzadəm mənim,
Türküm mənim, irqim mənim...
...Məzar daşlarına baxıram. Yenə “çiyin-çiyinə”dilər, “baş-başa”dılar – lap Bakını, Azərbaycanı xilas edəndə olduğu kimi. Qardaşlıq uğrunda, qardaşlıq adına can verən 1130 igid uyuyur burada. Adlarını, soyadlarını, yaşlarını bilmək, el-obalarını “tanımaq” istəyirəm.
...Süleyman oğlu Ali – Amasiya
Bekir oğlu Osman – Afyon
Hesen oğlu Muherrem – Antalya
Mustafa oğlu Mehmet – Adana
Yusif oğlu Hüseyn – Ankara
İrfan oğlu Mustafa – Yozgat
Yusif oğlu Onbaşı Osman – Trabzon
Məlik Əhməd oğlu Baləhməd – Azərbaycan
İsmayıl oğlu Ali Osman – Kırşəhər
Yusif oğlu Mustafa – Ordu
Hacı Əbdürrəhman oğlu Nusrettin – Sakarya
Ali oğlu Ahmet – Samsun
Mustafa oğlu Mehmet – Sinop
Turan oğlu Mehmet – Sivas
Türk şəhidi – naməlum...
1130 şəhid. 276-sı azəri türküdü. Çoxunun adı məlum deyil. Hamısı da çox gənc, lap iki addımlıqda uyuyan Qarabağ şəhidləri kimi. Bir anlıq mənə elə gəlir ki, sanki onları tanıyıram: onlar çox yaxın dünənimizdə Qarabağda şəhid olanlara çox bənzəyirlər...
1130 tale. Amma təkcə o 1130 igid əsgərin taleyimi? Yox... Hər əsgər taleyinin arxasında nə qədər talelər var, İlahi! Sanki bu əsgərlərin ruhu ilə həmsöhbət oluram...
İsmayıl oğlu Ali Osman... Ali Osman, nə vaxt çıxdın Kırşəhərdən? Görən, anan göz yaşları içində arxanca su atıb səni Kırşəhərdən yola salanda bunun son gedişin olduğunu bildimi? Ürəyinə damdımı ki, bu ayrılığın sonu yoxdu? Bəs yolunu nə qədər gözləyə bildi? Əgər gözləyə bildisə, heç olmasa, bir məzar daşı tapdımı ki, üstünə gedib öz igid oğlunu oxşasın, bayatı çağırıb ağlasın?..
Ali oğlu Ahmet... Bəs sənin kimin qaldı Samsunda, Ahmet? Atan, anan, bacın, qardaşın, nişanlın... Səni son yola saldıqlarının fərqindəydilərmi? Görəsən, necə axtardılar, kimdən soruşdular səni? Azərbaycana əlləri çatdımı? Ölüm xəbərini kimdən aldılar? Gözləri yollardan yığıldımı? Atan “oğlum” deyə kimə üz tutdu, anan “yavrum” deyə kimi bağrına basdı, bacın “qardaş” deyə kimə qol açdı? Bəs nişanlın?..
Mustafa oğlu Mehmet... Ah, igid Mehmet, sənin heç 18 yaşın da yoxmuş ki! Lənət sənə güllə atana! Bəlkə, Sinopda bir sevgilin də vardı, hə? Alagözlü türk gözəli. Bilmirəm, amma nədənsə mənə elə gəlir ki, o gözəl heç unutmadı səni, sona qədər gözlədi. Gözləməkdən usanmadı, bezmədi, yorulmadı. Səni gözləyə-gözləyə saçlarına qar yağdı, sənin üçün qoruduğu gözəlliyi soldu, o da sənin kimi nakam getdi bu dünyadan. Yəqin, çoxdan görüşmüsünüz cənnətdə. Axı şəhidlərin yeri cənnətdi...
Turan oğlu Mehmet... Mehmet, sənsə Sivasdan gəlmisən Azərbaycana – 24 yaşında. Sənin necə, bəlkə, hələ bir körpən də qalıb Sivasda? Atasız böyüyüb, atasını görməyib. Amma ömrü boyu bir qəhrəmanın övladı olması ilə qürur duyub, yəqin ki...
Bu da naməlum türk şəhidi... Nədənsə adsız məzarlar insanı daha çox sarsıdır, daha çox üzür. Xalq şairi Qabilin misraları bu fikrimə “təskinlik” verir sanki:
Yolçu! Bu məzarda uyuyan şəhid,
Qardaşın qardaşa əmanətidir.
Odlar diyarının istiqlalına
Qoca Türkiyənin zəmanətidir!
Daha bir adsız məzar... Bu şəhidin də adı, soyadı, haradan gəldiyi məlum deyil. Ankaradan, Trabzondan, Sakaryadan, Sivasdan, Qarsdanmı?..
...Annəm! Annəm! – deyib gəlir,
Anasını Türkiyədə qoyub gəlir –
Azərbaycan anasının köməyinə...
Ankarada səni doğan ananı qoyub Azərbaycanı xilas etməyə gəldin, Süleyman, Bekir, Yusif, Mustafa...! Gəldiniz və geri dönmədiniz, bu diyarı qanınızla suvardınız, cisminizi bu torpağa qatdınız, Azərbaycanın bir ovuc torpağına döndünüz. Özünüz kimi məzarınız da həsrət qaldı ananızın, bacınızın isti göz yaşlarına, laylalarına...
Azərbaycan isə sizi unutmaz! Azərbaycan anaları sizi yaddan çıxarmaz! Məzarınızın başı üstdə oxşayar sizi – zaman-zaman! Adınıza bayatı qoşarlar, ruhunuza dualar oxuyarlar – qarabağlı, ağdamlı, şuşalı, laçınlı şəhidlərin anaları...
Qoy hər kəs bilsin ki:
Türkün qəbri
...Azərbaycan torpağının
Altında yox,
sinəsində,
köksündədir,
qollarının üstündədir...
Gözümü məzarlardan çəkib ətrafı seyr edirəm. Gördüyüm mənzərə fikirlərimin təsdiqinə dönür. Bir az aralıda, bir şəhid məzarının qarşısında üç nəfər dayanıb: başı qara kəlağayılı qoca ana, cavan gəlin və uşaq. Ana bayatı deyir, o birilər sakitcə dayanıb baxırlar...
Xiyabanın bələdçisi, Türkiyənin ölkəmizdəki səfirliyinin təmsilçisi Paşa Paşayevlə söhbət edirəm. Çox məlumatlı insandır. Qafqaz İslam Ordusunun tarixini əzbər bilir. Şəhidləri də yaxşı “tanıyır”. Sanki xəyalımdan keçənləri oxuyurmuş kimi deyir: “Xiyabana gələnlər mütləq türk şəhidlərinə də “baş çəkir”, onlara dua oxuyur, ruhlarına salavat çevirirlər. Hətta türk şəhidlərinin doğmalarından da buranı ziyarət edənlər olur...”
Türk şəhidlərinin doğmalarına səslənmək istəyirəm: üzülməyin, əksinə, bütün dünyaya bir igidlik, bir qardaşlıq dərsi keçən bu qəhrəmanlarla öyünün. Bir ananın iki övladı olan Türkiyə-Azərbaycanın sarsılmaz dostluğu isə sizin üçün təsəlli olsun!..
...Siz də rahat yatın, məkanınız cənnət olsun, “bir millət, iki dövlət”in şəhidləri! Haqqınızı bu xalqa, bu millətə halal edin! Bu xalq, bu millət onun üçün qəhrəmanlıq mücadiləsinə çıxanları heç zaman unutmaz!..
...Yeri gəlmişkən, Şəhidlər Xiyabanında Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusunun xatirəsinə ucaldılan abidə 1999-cu ildə xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin qərarı ilə ucaldılıb. Abidənin açılış mərasimi 2000-ci il aprelin 9-da olub. Bu mərasimdə ulu öndər Heydər Əliyev və Türkiyənin 9-cu prezidenti Süleyman Dəmirəl iştirak edib. “Bu, Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin qədimliyini göstərir və Türkiyənin vaxtilə Azərbaycanın erməni qırğınından xilas etməsini xatırladır. Ümumiyyətlə, 1918-ci ildə Azərbaycanı dağıdırdılar, parçalayırdılar. Əgər bu, olmasaydı, Azərbaycan ayaq üstə durmasaydı, bəlkə də, bun gün Azərbaycan yox idi” – bu fikir ulu öndər Heydər Əliyevindir.
Bundan başqa Azərbaycanın 8 bölgəsində türk şəhidlərinin məzarlığı, Şamaxı, Göyçay, İsmayıllı, Şəki, Quba, Bakının Novxanı və Mərdəkan kəndlərində tək məzarlar var. Məmləkətimizdə hər kəs həmin məzarların önündə ayaq saxlamağı, türk şəhidlərini ehtiramla yad etməyi özünə borc bilir. Türk dünyasının böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadə də belə vəsiyyət edib:
Yolçu, maşınını bu yerdə saxla,
O məzar önündə sən təzim eylə!
Hörmət et, dua ver onun ruhuna,
Ayaq basdığın yer borcludur ona!...
...Dünya dəyişdi, tarix tarixə qovuşdu, gerçək olan üzə çıxdı. Azərbaycan əbədi müstəqilliyini qazandı. Bir ananın iki övladı Azərbaycan-Türkiyə 70 illik ayrılıqdan sonra yenidən qovuşdu. Eyni tarixi, eyni qədəri yaşayan, eyni düşməndən acılar çəkən və ona qalib gələn iki qardaş yenə əl-ələ, yenə çiyin-çiyinədi. Böyük Mustafa Kamal Atatürk əbəs yerə demədi ki: “Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır.”. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev nahaq yerə söyləmirdi ki: “Biz bir millət, iki dövlətik.”. Və indi bu iki qardaş dünənkindən daha güclüdü, daha qüdrətlidi, daha mehribandı. Bu dostluq dünənkindən daha möhkəmdi, daha sarsılmazdı. Məhz bu güc, bu qardaşlıq ötən əsrin əvvəlində olduğu kimi yenə də məğlub edəcək erməniləri – bu dəfə Qarabağda...
Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi: “21-ci əsr türk dünyasının əsri olmalıdır”...
P.S. Bu yazı Qafqaz İslam Ordusunun zəfər yürüşünün 95-ci ili münasibətilə yazıldı. Amma düşünürəm ki, biz bu cür mühüm tarixləri yalnız idönümündən-ildönümünə xatırlamamalıyıq...
