Modern.az yeni layihəyə başlayır. “Deputatla ədəbiyyat söhbəti” adlanan rubrikada millət vəkillərinin ədəbiyyat, mədəniyyət, sənət barədə fikirləri öz əksini tapacaq. Layihənin ilk qonağı millət vəkili, professor, AMEA-nın Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnsitutunun direktoru Gövhər Baxşəliyevadır.
- Sizin fikrinizcə, ədəbiyyatın funksiyası nədən ibarətdir?
– Əgər bir kəlməylə ifadə etsək, ədəbiyyatın funksiyası insanları maarifləndirməkdən ibarətdir. İlk funsiyası budur. Ədəbiyyatın bundan əlavə funksiyaları da var. O əyləndirməlidir, yazıldığı dövrün mədəni-ictimai həyatı ilə insanları tanış etməlidir. Ayrıca olaraq əsərin qəhrəmanlarının münasibətlərini, konfliktlərini, duyğularını, düşüncələrini, bir sözlə, insan həyatının ən müxtəlif aspektlərini əks etdirməlidir. Ədəbiyyatın müxtəlif növlərinin hər birinin konkret öz vəzifəsi də var. Nəsr, poeziya, dramaturgiya, belletristika və s.-nin özünəməxsus vəzifələri var. Amma hamısını yenə də maarifçilik birləşdirir.
- Uşaq vaxtından ədəbiyyatla böyüyən insanla ədəbiyyatdan bixəbər insan arasında nə kimi fərqlər var?
– Ədəbiyyatla böyüyən insanlar daxilən daha zəngin olurlar. Mütaliəsi geniş olan insanlar həyatı daha dərindən anlayırlar. Onlar daha humanistdirlər. Ərəblər deyirdilər ki, ədəbiyyat böyük bir okeandır və bura baş vuran insan yenidən baş vurmaq istəyir. İstər milli, istər qərb, istərsə də rus ədəbiyyatı ilə tanışlıq bizim gənclər üçün yalnız müsbət rol oynaya bilər.
- Ən çox sevdiyiniz əsərlər və yazıçılar hansılardı?
- Orta məktəbdə rus ədəbiyyatı dərsinə çox əhəmiyyət verilirdi. Biz bu ədəbiyyatla çox əhatəli tanış olurduq. Hər yay tətilinə çıxanda müəllimlər bizə böyük bir siyahı verirdilər ki, növbəti il üçün oxuyaq. O siyahıda Puşkinin, Lermontovun, Qoqolun, Tolstoyun, Dostoyevskinin, Çexovun, Qorkinin, Şoloxovun əsərləri var idi. Biz də çalışırdıq ki, yay boyu o əsərlərin hamısını tapıb mütaliə edək. Qərb ədəbiyyatından mənə ən çox təsir edən əsərlərdən biri Stefan Sveyqin “Ürəyin dözümsüzlüyü” əsəri olub. Orda xəstə bir qızla bir oğlanın münasibətləri əks olunur. Mən Şərq ədəbiyyatı mütəxəssisiyəm və təbiidir ki, bu sahədə çox geniş mütaliəm var. Fars dilində yazmış Azərbaycan şairləri Nizami, Qətran Təbrizi, Xəqani və digərləri, daha sonra Füzulidən başlayaraq digər türkdilli ədəbiyyat nümunələri ilə yaxından tanışıq. Bizim ata evimizdə böyük bir kitabxanamız var idi. O vaxt bu kitabları tapmaq çətin idi. Amma mənim atam mütaliəni çox sevirdi. Odur ki, Moskvada Xarici ədəbiyyat nəşriyyatında çap olunan bütün əsərləri əvvəlcədən sifariş edirdi. Bu rus ədəbiyyatına da aid idi. Balzakın 10 cildliyi, Mopassanın 9 cildliyi, Dikkensin 11 cildliyi, bunların hamısı bizim evdə olub. Zolyanın, Jorj Sandın və digər görkəmli qərb və rus ədəbiyyatları nümayəndələrinin əsərləri evimizdəki kitabxanada toplanmışdı.
- Bəs çağdaş ədəbiyyatdan kimləri oxumusuz?
- Müasir ədəbiyyatdan danışanda ilk növbədə Qabriel Qarsiya Markesin “Yüz ilin tənhalığı” və “Patriarxın payızı” əsərləri yada düşür. Tarixi roman janrını da çox sevirəm. O əsərlərdə tarixi hadisələri izləmək çox maraqlıdır. Fransız yazarı Moriz Drüyon var. Əsərlərində Fransa ilə İngiltərənin tarixi münasibətləri, ayrı-ayrı kralların həyatı çox gözəl əks olunub. Öz tədqiqat sahəm olan çağdaş ərəb ədəbiyyatı ilə də daim maraqlanıram. Çalışıram ki, ərəb ədəbiyyatının bütün görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığını izləyim, davamlı mütaliə edim. Yeganə ərəb - Nobel mükafatı laureatı Nəcib Məhfuz çox maraqlı bir yazıçıdır. Onun əsərlərin oxuyuram. Öz tədqiqat işlərimə müasir Suriya ədəbiyyatını əlavə etmişəm. Orda da olduqca maraqlı imzalar var. İstər qadın yazıçılar olsun, məsələn gadə əs-Səmmən, Ulfa əl-İdlibi, istər kişi - Abdüsssəlam əl-Uceyli, Şauki Baqdadi, Tamer Zəkəriyyə, Faris Zərzur və digər yazıçıları mütəmadi mütaliə edirəm. Türkiyəyə keçsək, Orxan Pamuk Nobel mükafatı alandan sonra onun yaradıcılığı ilə yaxından maraqlanmışam, bir çox romanlarını oxuyaraq, onun çox böyük yazıçı olduğuna əmin olmuşam. Baxmayaraq ki, Türkiyədə yalnız bir ifadəsinə görə ona münasibət birmənalı deyil. Amma onun əsərlərini mütləq oxumaq lazımdır. Düşünürəm ki, o, Tolstoy, Soljenitsin miqyasında böyük yazıçıdır. Onun diapozunu çox dərin, geniş, əhatəlidir. Müasir dövrün ən aktual problemlərini tarixi və modern aspektdə işıqlandırıb Şərq-Qərb mədəni dəyərləri sintez edərək çox düzgün nəticələr əldə edib. O, tarixi çox gözəl bilir, İstanbulun tarixi mənzərəsini çox gözəl yaradıb. Hər onillikdə belə yazıçı yetişmir. Kimlərsə onun dəyərin verə bilir, kimlərsə vermir, bu başqa məsələdir. Amma həqiqətən də o dövrümüzün ən böyük yazıçılarındandır.
- Bəs müasir Azərbaycan ədəbiyyatında diqqətinizi çəkən hansı yazıçılar var?
- İlk növbədə onu qeyd edim ki, əsasən insan öz milli ədəbiyyatı ilə tanış olur, sonra xarici ədəbiyyata keçir. Məndə isə əksinə oldu. Mən əvvəlcə rus, qərb, sonra isə öz milli ədəbiyyatımızla tanış oldum. Yəni artıq estetik zövqüm formalaşandan sonra. Ona görə də mən milli ədəbiyyatımıza o ədəbiyyatların meyarları ilə yanaşdım
- Milli ədəbiyyat sizin estetik zövqünüzə cavab verdi?
- Deyərdim ki, bəli, cavab verdi. Şərq ədəbiyyatlarında tarixən əsasən nəzm inkişaf edib. Nəsr zəif olub. Ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən nəsrin yazılması Qərbin təsiri ilə baş verib. Sentimentalizm, romantizm, daha sonra tənqidi realizm kimi cərəyanlar Şərq nəsrinə də sirayət edib. XIX əsrdə Şərq, eləcə də Azərbaycan maarifçi yazıçıları tərəfindən nəsr əsərləri yazılmağa başladı. Sonralar, sovetlər dönəmində Azərbaycan nəsri daha da inkişaf etdi. Biz hərdən sovetlər dönəmini tənqid edirik, ancaq gərək həqiqəti danışaq. Düzdü, sovetlər dönəmində bizim məhrumiyyətlərimiz olub. Amma bununla belə biz etiraf etməliyik ki, həmin 70 il Azərbaycan xalqının mədəni inkişafına güclü təkan verdi. Bunu etiraf etməliyik. Götürək elə bədii yaradıcılıq sahəsini. SSRİ də yazıçılara olunan dəstək dünyanın az ölkəsində var idi. Onlara yaradıcılıq üçün yaxşı şərait yaradılmışdı. XX əsr yazıçılarından danışsaq, əlbəttə ki, Mirzə Cəlili qeyd etməyə bilmərəm. Daha sonra bir dramaturq kimi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin dram əsərlərini çox bəyənirəm. Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, onlardan sonrakı dövrdə isə Anarın adını çəkə bilərəm. Onun “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” əsəri o dövrün bütün gəncliyi tərəfindən sevə-sevə oxunulurdu. İstərdim Aqil Abbası da xüsusi qeyd edim. Bir dəfə demişəm, yenidən deyim. Məni son illər valeh edən əsərlər içində Aqil Abbasın iki hekayəsi də var. “Murova qar yağırdı” və “İcra başçısının qızını sevən dilənçi”. Yazıçı Qarabağ problemini öz yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək çox təsirli əsərlər yazıb. Mən Qərb və rus novellistikası ilə yaxından tanış olan oxucu kimi hesab edirəm ki, Aqil Abbasın o iki hekayəsi Mopassan, Zolya, Çexov səviyyəsində yazılıb. O hekayələri mütləq oxuyun.
- Bəs bizim ədəbiyyatda hazırda hansı problemlər yaşanır?
- Son illərdə oxuduğum “Daş yuxular” dəhşətli bir əsərdir. Hesab edirəm ki, o cür əsəri ortaya qoyan yazıçı bağışlanılmazdır. Bütün milli maraqlara, milli mənafeyə zərbə vuran bir əsərdir. Mətbuatda müəllifi kollaborasionist adlandırdılar. Kollaborasionistlər kimlərdi? Alman fasitləri ilə əməkdaşlığa gedən xainlər. Amma Əkrəm Əylisli təkcə əməkdaşlığa girmədi, həmçinin bizim tariximizə, mübarizəmizə köklü zərbə vurdu. Belə bir insan bizim mühitdə necə yetişib, onu başa düşə bilmirəm. Belə bir insan iç üzünü illər boyu necə gizlədə bilib, onu da anlamıram. Qaldı bütövlükdə son illər Azərbaycan ədəbiyyatına, bir vətəndaş kimi hesab edirəm ki, bizim ədəbiyyat daha çox vətənpərvərlik mövzusuna müraciət etməlidi, ilk növbədə Qarabağ mövzusuna. Bu gün Qarabağ mövzusu istər tarixi, istərsə də müasir aspektdə ədəbiyyatımızın ana xəttini təşkil etməlidir. Ərəb aləminin ən böyük problemi - İsrail-Fələstin qarşıdurmasıdır. Sonra bir çox ərəb ölkələri bu münaqişəyə cəlb olundu. İordaniya, Livan, hətta Misir də. Həmin hadisələr 1948-49-cu illərdə başladı, sonradan fasilələrlə 1956, 1968, 1973-də yenidən qızışdı. Sizə deyim ki, 1948-49-cu ildən dərhal sonra bütün ərəb yazıçı və şairləri bu problemi ümummilli problem kimi qarşıladılar və hər biri öz yaradıcılığında mütləq o problemi əks etdirib ümummilli mübarizəyə töhfələrini verdilər. Hətta orda elə yazıçılar oldu ki, əlinə silah alıb könüllü döyüşə getdilər. Bayaq adını çəkdiyim Abdüssəlam əl-Uceylinin belə bir fikri var: “sionistlərlə mübarizədə silahın olmasa da belə əllərini silaha döndərib mübarizə aparmalısan!” Mən hesab edirəm ki, bizim ədəbiyyatda Qarabağ problemi daha dolğun, daha kəskin əks olunmalıdır. Bədnam “Daş yuxular” çap olunandan sonra düşündüm ki, ona cavab olaraq bizim yazıçılarımız da analoji, lakin bizim mənafeyimizi müdafiə edən əsər yazmalıdırlar. Həmin əsər xalqımızın tarixi yaddaşına köklənərək, indiki “Ermənistan” adlanan ərazilərdə Azərbaycan memarlıq abidələrimizi bir-bir təsvir etməlidir. Əsərdə sual olunmalıdır: Hanı bunları yaradanlar, onların varisləri? 1913-cü ilə İrəvanın 87%-i azərbaycanlı idi. Hanı onlar? Adlar, toponimlər dəyişdirilib, tarixi gerçəkliklər saxtalaşdırılıb. Qırxbulağın adı dəyişdirilib, Armavir şəhəri bizim Sərdərabad qalamızdır, Göyçə gölünün adı, daha yüzlərlə, minlərlə yaşayış məntəqələrinin adı dəyişdirilib. Səbəbi nədir? Əsərdə həmçinin tarixi hadisələr fonunda qəhrəmanların taleyi, düşüncələri, daxili aləmi təsvir olunmalıdır.
- Ərəb ədəbiyyatı üzrə mütəxəssissiz. O ədəbiyyatın Azərbaycan ədəbiyyatına hansı təsirləri olub?
- Ərəb ədəbiyyatı V əsrdən etibarən formalaşmağa başlayıb. VIII əsrdən isə qələmə alınıb. Ərəb poeziyası dünya şeir irsinin incilərindən sayılır. Bu ədəbiyyat çox qədim tarixə malikdir. Ərəblərdə çox güclü ravilik məktəbi olub. Şair şeirini deyirdi və onun ravisi, yəni yanında olan tələbəsi şeiri yadında saxlayaraq növbəti nəslə ötürürdü . Beləliklə də həmin nəzm nümunələri VIII əsrə qədər gəlib çatdı və qələmə alındı. Ərəb xəlifələri tərəfindən yüzlərlə filoloq Səudiyyə Ərəbistanı səhralarına göndərildi ki, bədəviləri dinləyərək həmin o milli irsi qələmə alsınlar. Ərəb ədəbiyyatının türkdilli poeziyaya təsiri güclü olub. İslamın meydana gəlməsi ilə ərəb mədəniyyəti möhtəşəm intibah dövrünü yaşadı. Bu dövrdə yüzlərlə görkəmli ərəb şairi yetişdi ki, onların da yaradıcılığının islam aləminin digər ədəbiyyatlarına güclü təsiri oldu. Elə “Leyli və Məcnun” mövzusunu misal göstərmək olar. Məcnun Qeys ibn Müləvvəh adlı ərəb şairinin təxəllüsü olub, o VII əsrin ikinci yarısında yaşayıb. Sevdiyi xanımın adı həqiqətən də Leyla olub. “Leyli və Məcnun” poemasının türkdilli ölkələrdə bu qədər sevilməyinin səbəbi həm dastanın özünün güclü təsiri, həm də o dastandakı şeirlərin ruhundan qaynaqlanır. O şeirlərin müəllifi Qeys ibn Mülləvvəhdir. O və bir sıra digər ərəb şairləri daha çox platonik eşqin ifadəçisi kimi tanınıblar. Onların yaradıcılığında ilahi eşq, nakam məhəbbət tərənnüm edilir. Dahi Nizami “Leyli və Məcnun”u qələmə alarkən ərəb mənbələri ilə işləyib və mövzunu öz yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək çox gözəl bir əsər yaradıb. Nizami əsərindən bəhrələnərək sonrakı Şərq şairləri də bu mövzuya müraciət ediblər. Həmin şairlərə misal olaraq, Hindistandan Əmir Xosrov Dəhləvini, türkdilli ölkələrdən Əlisir Nəvaini, farslardan Əbdürrəhman Cami və digər yüzlərlə şairi göstərmək olar.
- Təsəvvüf nədir?
- Təsəvvüf islamda geniş yayılmış dini və fəlsəfi cərəyandır. Onun kökləri yenə də qədim ərəb fəlsəfəsinə və şeirinə gedib çıxır. İnsanın tədricən öz nəfsindən imtina edərək o dərəcədə təkmilləşməsi deməkdi ki, son anda kamil insanın yaranmasına gətirib çıxarır. Mənəvi boşluqdan yaranıb və uzun müddət sürətli inkişaf yolu keçib. Orta əsrlər ideologiyasıdır və o dövrün yaradıcı insanlarına çox böyük təsir edib.
- Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı təsəvvüfün qanadlarında göylərə ucalıb deyimi ilə razısız?
- Təkcə Azərbaycan yox, bütöv Şərq ədəbiyyatına təsəvvüfün müsbət təsiri olub. Lakin bu təsir dərəcəsi müxtəlif olub. Məsələn, onun Nizamiyə və Füzuliyə təsir dərəcəsini götürsək, görərik ki, tamamilə fərqlidir. Nizamidə real həyatın əksi təssəvvüfdən qat-qat güclüdür. Nizami daha çox dövrünün real həyatını təsvir edib. Təsəvvüf ona çox cüzi təsir edib. Nizaminin “Leyli Məcnun”u irfani deyil, amma Füzulidə irfanidir. Deməli, təsir get-gedə artıb. Bu da müəyyən ehtiyacdan doğub. Hər cəmiyyətin bir ideologiyası olub. Təsəvvüf də orta əsr Şərq cəmiyyətinin aparıcı ideologiyası idi.
- Gövhər xanım, sonda sevdiyiniz, tez-tez yada saldığınız şeirdən bir parça xahiş edərdik...
- Vəfa hər kimsədən kim, istədim, ondan cəfa gördüm,
Kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm.
Kimə kim, dərdimi izhar qıldım, istəyib dərman,
Özümdən həm betər bir dərdə onu mübtəla gördüm.
Mükəddər xatirimdən qılmadı bir kimsə qəm dəfin,
Səfadan dəm uran həmdəmləri əhli-riya gördüm.
Əgər su damənin tutdum, rəvan döndərdi üz məndən,
Və gər güzgüdən umdum sidq, əksi-müddəa gördüm.
Ayaq basdım dəri-ümmidə, sərgərdanlıq əl verdi,
Hünər səriştəsini tutdum, əlimdə əjdəha gördüm.
Mənə göstərdi gərdun tirə bəxtim kövkəbin yüz gəz,
Məni-bədbəxt ona hər gah kim baxdım, qara gördüm.
Fizuli, eyb qılma üz çevirsəm əhli-aləmdən,
Nədən kim, hər kimə üz tutdum, ondan yüz bəla gördü
Elmin Nuri
