1906-1911-ci illərdə Həştərxanda şamaxılı Mustafa Lütfi Hacı Sədrəddin oğlu İsmayılov (Şirvanski) tərəfindən Azərbaycan dilində nəşr olunan "Bürhani-tərəqqi" qəzeti haqqında informasiya axtarışına çıxmışdım. "Bürhani-tərəqqi"-"tərəqqinin, inkişafın sübutu, dəlili "anlamına uyğun gəlir.
Axtarışın əsas səbəbi Rusiya Federasiyasının bəzi dilçi alimlərinin məni inandırmayan fikirlərindəki dolaşıqlıqlara aydınlıq gətirmək idi. Məhəmməd Hadinin bu qəzetdə müvəqqəti redaktor olduğunu oxuduqlarımdan bilirdim. Həştərxanda sürgündə olarkən N.Nərimanovun da"Bürhani tərəqqi" qəzetində elmi -publisistik yazılarla çıxış etməsi də məlumdur. M.Ə.Sabirin də "Bürhani-tərəqqi"dəki fəaliyyətindən danışırlar. Təəssüf ki, M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sində bu faktı təsdiq edən istinsa yeri yoxdur.
Nə isə...
Axtarışlar Türkiyəyə gedib çıxdı. "Kardeş kalemler" də bir neçə tutarlı faktlarla rastlaşdım. İnandığım da oldu, inanmadığım da. Araşdırdım, incələdim,fərqli-fərqli fikirlərlə üzləşdim. Mustafanın Lütfinin döğum tarixinin bir mənbədə 1876-cı il , digər mənbələrdə 1880 -cı il kimi təqdimi ilə rastlaşdım. Bunlar sözgəlişi sözlər deyil. Elə bilməyin ki, bunun mətləbə dəxli yoxdur. Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız-adlısı da,sanlısı da, onlara inahıb, onlara güvənənlər də 9 yaşında atadan yetim qalan Məhəmmədin Mustafa Lütfinin himayəsində böyüdüyünü yazırlar. Əlbəttə, bu, inandırıcı deyil: ya Mustafa Lütfi İsmayılov Məhəmmədin əmisi yaşındadır, ya da himayədarlıq haqqında deyilənlər həqiqətə uyğun deyil. Hər halda elmi yazıda deyilən fikir həqiqətə uyğun olmalıdır. Mustafa Lütfi bir müddət Şamaxıda yaxşı müəlimlərdən dərs alandan sonra İstanbula köçmüş, orada şamaxılıların yaxşı tanıdığı savadlı, adı heç bir yazılı mənbədə çəkilməyən , sənədlərdə göstərilməyən elm ocağında oxumuşdur. Rusiya çarının 17 oktyabr 1905-ci il tarixli manifestinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək, o, xalı-xalça alverçisi kimi Həştərxana gəlmiş, qısa bir müddətdən sonra- noyabrın 26-da burada "Şurayi- İslam" adlı ictimai-siyasi cəmiyyət yaradır. Mu stafa İsmayılov təhsildə tərbiyənin rolunu yüksək qiymətləndirməyə meyilli pedaqoq kimi cəmiyyətin nəzdində "Darül -ədəb" (ədəb evi, ədəb məktəbi"),qızlar üçün "Nümuneyi-tərəqqi" adlı zəmanənin tələb etdiyi yeni tipli məktəb açır. Mustafa İsmayılov Həştərxanda Azərbaycan dilində qəzet çıxarır. Təəssüf ki, bu qəzetin dilini tədqiq edən Minnulin Bəxtiyar Kimoviç elm aləminə "Bürhani -tərəqqi"ni tatar dilli qəzet kimi təqdim etmişdir.Qəzetin təsis tarixi 18 yanvar 1906-cı ildən başlayır. "Bürhani-tərəqqinin 5 ildə (1906-1911) 141 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. "Bürhani-tərəqqi" oxuculara " həftədə bir dəfə çıxan siyasi,ədəbi,iqtisadi türkcə müsəlman qəzetəsidir " kimi tanıdılır. Qəzetin hər nömrəsi əsasən 4 səhifədir.
Bir sıra nömrələri 8 səhifə həcmindədir. Materiallar əksər nömrələrdə 3 sütunda yerləşdirilmişdir.Hər sütunda 40 sətir vardır.(Qəzetin vaxtında çıxması üçün İsmayılov qardaşları ticarətlə məşğul olurdular).
Məktəb və mətbəə işlərinə yardım məqsədilə yaradılan ticarət işlərinə Mustafanın Şamaxıdan Həştərxana gələn kiçik qardaşı rəhbərlik edirdi. İsmayılovlar mağazanı icarəyə götürdüklərindən ticarətdən o qədər də xeyir qazanmırdılar.Onların əsas gəliri yazılanların qalması, məktəblərdən aldıqları təhsil haqları idi.
Mustafa İsmayılov ətrafına ədəbi, elmi və yetkin siyasi savadlı Azərbaycan , tatar, noqay, kumuq gənclərini toplaya bilmişdi. Onlardan -Həbibulla Ömərov,Zahidulla Şərufulin,Qurbanəli Erembetov,Fatix Şammazov və başqaları türk mətbuat tarixində yadda qalan ziyalılardır. Azərbaycan şairi, Mustafanın şamaxılı əqrəbalarından Məhəmməd Hadi Əbdüssəlimzadə də "Bürhani-tərəqqi" qəzetinin yazılmasında və nəşrində haqqı-sayı olanlardandır. Məhəmməd Hadi Həştərxana Kürdəmirdən getmişdir. 1902-ci il zəlzələsi bütün şamaxılıları yerindən-yurdundan ələk-fələk eləmişdi: Hadi də, mənim babam Rəsul da, onun qardaşı Məcid də - kimi tək, kimi ailəli Kürdəmirə üz tutmuşdular.Babamgil bir neçə rəs atla (rəs- numerativ sözdür, mal-qara "baş" numerativ sözü ilə, at isə "rəs" sözü ilə işlənir. Məsələn: beş rəs at -N.N.) Türkiyə ilə ticarətə üstünlük vermiş, onların yaxın qohumlarından və dostlarından biri Məhəmməd isə müəllimliyə qərar verir. Məhəmməd o vaxt Kürdəmirin də baş kəndi olan Köhnəbazar məktəbində müəllim işləyir.
Köhnəbazar kənd məktəbi Kürdəmirin ilk yeni tipli dövlət məktəbidir.Əsası 1881-ci ilin fevralında qoyulmuşdur.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu məktəbin tarixini, təvazökarlıqdan uzaq olsa da deməliyəm ki, mən müəyyənləşdirmişəm. 1977-ci ildən başlayaraq, müxtəlif mətbu orqanlarda bu məktəbin tarixi, burada işləyən yüksək pedaqoji təfəkkürlü müəllimlər haqqında yazılar yazmışam. Köhnəbazar kənd məktəbinin - qədim Şirvan mahalının tarixi məktəbinin
130 yaşını faktlar əsasında pedaqoji işi anlayanlara və qiymətləndirməyi bacaranlara başa salmışam. Məktəbin 130 yaşlı yubileyi gec də olsa, rayon səviyyəsində, nəhayət ki, qeyd olunmuşdur. Yubiley tədbirlərinin gücləndirilməsinə böyük köməklik göstərən Təhsil Nazirliyinin mətbu orqanı olan "Təhsil" jurnalının o vaxtkı redaktoru rəhmətlik Malik Novruzovun bu işdə təşəbbüskarlığı da həmişə xatırlanmalıdır.
Nə isə...
Məhəmməd Əbdüssəlimzadə Həştərxandan məktub alır və o,çox güman ki, tərəddüd etmədən şimala üz tutur. Ədəbiyyat tarixçilərimizin yazdığına görə, Məhəmməd Hadi bir müddət "Bürhani-tərəqqi"nin redaktoru da olur. Bu fikri ona görə ehtiyatla yazıram ki, Bakıda -M.F.Axundov adına Respublika kitabxanasında bu qəzetin- 141 nömrəsi olan"Bürhani-tərəqqi" nin cəmi 12 nömrəsi saxlanılır. Odur ki, tədqiqatı genişləndirmək çətinlik törədir.Görəsən, qəzetin bütün nömrələrinin surətin çıxarıb, səliqəli şəkildə Azərbaycan oxucularına çatdırmaq çətindirmi?
Yenə də nə isə...
Məhəmməd Əbdüssəlimzadə qohumu Mustafa İsmayılovun xahişi ilə 1906-cı iln mayında Həştərxana gedir, setyabrın ortalarına qədər "Bürhahi-tərəqqi" qəzeində və "Darül-ədəb"də işləyir.Görünür, "Şurayi-islam" cəmiyyətinin üzləri arasında fikir birliyi tez-tez pozulduğuna görə, Bakıdan "Həyat" qəzetinin redaktoru Əli bəy Hüseynzadədən iş dəvəti alan kimi Məhəmməd Hadi Bakıya qayıdır və "Füyuzat" jurnalında fəaliyyətə başlayır.
Məhəmməd Əbdüssəlimzadənin "Bürhani-tərəqqi"də çıxan bir şeiri "Dəbistan" jurnalının 6 avqust 1906-cıil tarixli nömrəsində "Bürhani-tərəqqi"dən qeydi ilə çap olunmuşdur. "Lövheyi-təsviri-maarif" adı ilə oxuculara təqdim olunan bu şeir dördlük şəklindədir,
18 bənddir. Sonuncu bəndə bir beyt əlavə olunmuşdur.Vətən övladına müraciətlə başlayan bu şeir oxucunu maarif məsələlərinə xüsusi diqqət verməyə çağırır:
Maarif bir həqiqətdir, silər mirati-idraki,
Maarif bir ziyadır ki,qılar tənvir vicdani.
Maarif vaqif eylər şəxsi əsrari-xəfayayə,
"Müsəlman doqtoru Nəriman bəy Nərimanov daxili və qadın xəstəlikləri olanları hər gün qəbul edir.
Qəbul səhər saat 9-dan 12-dək,axşam saat 5-dən 7-yədəkdir.
Ünvan : Könnə Dəmirçi küçəsi, № 28.Velosiped klubunun arxa tərəfində".
Azərbaycan və rus dillərində olan bu elan q əzetdə üç ay davam edir. Elandan sonra ərazinin türkdilli və rusdilli vətəndaşları N.Nərmanovun hüzuruna axışır.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki,"Bürhani- tərəqqi" müəyyən çətinliklərlə çıxırdı. Bu, ən çox qəzetin hər yazısının diqqətlə araşdırılması və vu aradırmaların üzə çıxardığı faktlarla ilgili idi. Qəzetin nömrələrinin ləngidilməsi hökumət tərəfindən təyin edilmiş cenzorun və quberniyada tatar dilində çap olunan qəzet,jurnal və ədəbiyyat materiallarının tərcüməçisi, Həştərxandakı rus -tatar məktəbinin rus dili müəllimi İsak İsgəndərovun hakim dairələrə yaxınlığı ilə bağlı idi .İ.İsgəndərovun əsas hədəfi "Şurayi-islam" və o bu cəmiyyətin məktəbi məktəbi "Darül-ədəb" idi. 1910-cu ilin fevralında Mustafa İsmayılov "Darül-ədəb"dən uzaqlaşdırılır. 1911-ci ilin iyununda "Bürhani-tərəqqi" qəzeti bağlanır. Vəsait olmadığını bəhanə edərək, 1911-ci ilin sentyabrından "Daryl-"ə şagird qəbulu dayandırılır.
Bəzi müəlliflərin yazdığına görə "Bürhani -tərəqqi" bağlanandan sonra Mustafa İsmayılov Qafqaza qayıdır. Təəssüf ki, yazılarda konkret məkan göstərilmir.
1914-cü il martın 14-də Həştərxan qubernatoru Mətbuat üzrə Baş İdarəyə göndərdiyi 2391 №-li məktubunda Mustafa İsmayılova gündəlik "Haqq" qəzeti çıxarmağa icazə verdiyini yazmışdır. Qəzet Mustafa İsmayılovun evinəyaxın mətbəələrin birində çıxır. "Haqq" qəzeti əvvəllər hər gün , sonralar isə həftədə 2-3 dəfə şıxmüşdır.
Lütfi Mustafa İsmayılovun (Şirvanskinin ) sonrakı taleyindən xəbərsizik.
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının bölmə üzvü,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin müəllimi,
Respublika Prezidentinin Sərəncamı ilə keşirilən "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi.
