Müstəqil Ağayev
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu
Fəlsəfə və ictimai fikir tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Qabaqcıl Maarif Xadimi
1887-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqu tərk edib İstanbula gəlməyə məcbur olur. İstanbul darülfünununda təhsilini davam etdirən gənc Əli bəy tələbələr arasında öz istedadı ilə fərqlənmiş, Qərb fəlsəfəsini, ədəbiyyatını və mədəniyyətini tanıtdırmaqda aparıcı bir qüvvəyə çevrilmişdir.
Hələ tələbə olduğu illərdə , yəni 80-ci illərin axırlarında Əli bəy Hüseynzadə “Ə”.”H.” imzası ilə İstanbulda nəşr olunan “Ramazan bağçası” jurnalında Ömər Xəyyamın bir neçə rübaisini və onun haqqında alman alimi F.Bodenştedtin əsərini, “Səlyani” imzası ilə V.Hötenin “Faust”undan bir parçanı, H.Heynenin “Zinət verər asimanə əncum”...şeirini, Qahirədə çıxan “Türk” qəzetində isə XV111 əsr rus şairi Derjavinin bir şeirini tərcümə edib türk dilində çap etdirmişdir.
1906-cı il yanvarın birindən Əli bəy Hüseynzadə “Həyat” qəzetininin redaktorluğunu özü etmişdir. Bu qəzetin səhifələrində onun xeyli məqaləsi çap olunmuşdur. Həmin məqalələri nəzərdən keçirdikdə hiss olunur ki, o, Qərbin texniki, mədəni tərəqqisinin nailiyyətlərinə: fəlsəfəsinə , tarixinə və sosioloji nəzəriyyələrinə yaxından bələd idi.
Bu qəzetin səhifələrində onun çap olunmuş məqalələrində Qərbi Avropanın Fixte, Hegel, Kant, Spenser, Nitsşe, Dyurumheym, Con Stuart Mill kimi məşhur filosof və onların əsərlərindən tərcümə edilmiş parçalara rast gəlmək olur. Əli bəy Hüseynzadənin “Həyat” qəzetinin səhifələrində Qərb və Şərq fəlsəfəsinə, tarixinə, ədəbiyyatına aid çoxlu məqalələri çap olunmuşdur.”Füyuzat” jurnalının səhifələrində rus şairi Derjavin haqqında məlumat verilmuş və onun şeirindən bir parça çap olunmuşdur.
L.N.Tolstoy haqqında “Füyuzat”da bir neçə məqalə dərc olunmuşdur. Görkəmli rus alimi Mendeleyev haqqında verilən yazı onun barəsində oxucularda tam təsəvvür yaradırdı. Jurnalın səhifələrində Qərbi Avropanın Şekspir, Bayron, Höte, Hüqo və sair bu kimi məşhur şair və nasirlərinin haqqında yazılar dərc edilmiş və əsərlərindən tərcümələr verilmişdir.
Şekspirin “Yuli Sezar” və Hötenin “Faust”undan verilən tərcümələr də maraqlıdır. Ümumiyyətlə, Əli bəy Hüseynzadə təkcə Azərbaycanda yox, hətta Yaxın Şərqdə Qərb mədəniyyətini yayan ilk təbliğatçılardan biri olmuşdur.
Əli bəy Hüseynzadə Bakıda yaşadığı dövrdə elmi-nəzəri, fəlsəfi əsərlərindən başqa, bədii yaradıcılığa da əhəmiyyət verirdi. Onun görkəmli rus yazıçısı A.P.Çexovun “Qlaflı adam” hekayəsinə nəzirə olaraq yazdığı povesti və “Siyasəti-Fürusət” adlı iri həcmli traktatı mövcuddur.
“ Ey zəncirlərin zəbt və təqyid edəmədiyi düha, əbədi ruh, ey hürriyyət! Sənin rövnəq və cəlalın zindanlarda daha müşəşədir. Könüldən yapılmış olan aramgahını orada bünyad edərsən...Sənin məhəbbətindən başqa heç bir şey o könülləri müqəyyəd qılmaz. Aşiqlərin zəncirində olduqları və bir məhbəsin rütubətli zülmətinə müstəğrəq bulunduqları zaman vətənləri onların fədakarlıqları sayəsində məzhəri-zəfər olur və tairi-istiqlal hər ruzigardan qanad istiarə edər”.( “Həyat” qəzeti, 68-ci sayı, 1906).
Bu sözlər Əli bəy Hüseynzadənin məşhur İngilis şairi Corc Bayronun “ Şilyon məhbusu” poemasının türk mühərriri Abdulla Cövdət tərəfindən türkcə tərcüməsindən bəhs olunan “İngilis əşarı türk dilində” və “Şilyon məhbusu” adlı məqaləsindən götürülmüşdür.
Bayronun başqa əsərlərində olduğu kimi, bu poemasında da milli istiqlaliyyət uğrunda mübarizə və xalq inqilabının labüdlüyü ideyaları tərənnüm olunmuşdur.
“Şilyon məhbusu”nda hadisələr İsveç xalqının milli qəhrəmanı, Şilyon qalasında həbs olunan Banivarın dili ilə nəql olunur: “İnsanlar zəncirlər içində zəbun olmaq üçün doğulmamışlar!” sözləri zülm və əsarətə qarşı üsyan demək idi. Poemanın bu ideyası Əli bəy Hüseynzadəni cəlb etmiş və o, əsərin həmin dövrdə, yəni birinci rus inqilabı illərində Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizə apardığı dövrdə türk dilinə tərcümə edilməsinə böyük bir hadisə kimi baxırdı və yazırdı:” Bu gün türkcədən başqa dil bilməyənlər dəxi lord Bayron kimi müəzzəm bir ingilis şairinin asari-hürriyyətpərvəranəsindən müstəfiz və zövqyab ola bilərlər”.
Əli bəy Hüseynzadəyə görə, Bayron əsərinin hər bir amalı, hər bir fikri türk oxucusuna yaxındır. Məhz buna görə də “Şilyon məhbusu”nun türk dilinə tərcüməsindən bəhs olunan həmin məqalədə ədib əsərin nə tərcüməsi, nə şeiriyyəti haqqında deyil, əsasən poemanın ideyasını təbliğ etmək istəmiş və bu məqsədlə də məqaləsində poemanın əvvəlində verilən “sonrt”dən geniş bəhs etmişdir.
Məlumdur ki, respublikacıların inqilabi mübarizələrindən ruhlanan Bayron özünün azadpərvər ideyalarını qabarıq vermək üçün əsərinə “Şilyon haqqında sonet” adlı hissə əlavə etmişdir.Sonet poemada şairin deyə bilmədiklərini tamamlayırdı. Bu sonet poemada “əbədi azadlıq şərəfinə himn”kimi səslənirdi.
Bunu da qeyd etməliyik ki, “Şilyon məhbusu”nu ilk dəfə rus dilinə tərcümə edən V.A.Jukovski həmin soneti öz tərcüməsində verməmişdir. Bu da təsadüfi deyildi. Bayronun mütləqiyyətə qarşı mübarizəsini tərənnüm edən sonet saraya yaxın olan Jukovskinin məsləkinə uyğun gəlməmişdir. Lakin Abdulla Cövdət “Şilyon məhbusu”nu tərcümə edərkən, həmin soneti eynilə vermişdir.
Çünki Şərqdə milli azadlıq uğrunda mübarizələrin alovlandığı bir dövrdə Bayron sonetinin milli əsarətə və irticaya qarşı mübarizə ideyası həm A.Cövdətin və həm də Əli bəy Hüseynzadənin siyasi məqsədləri üşün əlverişli idi. Əli bəy Hüseynzadə poemanın hürriyyətpərvərlik ideya məzmununu bütün dolğunluğu ilə azərbaycanlı oxucusuna çatdırmaq üçün şairin mübariz ruhunu, azadlığa susamış hisslərini ifadə edən soneti “hürriyyət haqqında binəzir olan mənzumə” adlandıraraq, onun haqqında geniş məlumat verir.
Elə buna görədir ki, “Şilyon məhbusu” poeması türk dilində bir tərcümə əsəri olmaqdan daha çox orijinal bir əsər kimi səslənir. Bu isə, yəni Əli bəy Hüseynzadənin heyrətamiz məhəbbətlə, fövqəladə orijinal bir istedadla bəşər mədəniyyətinin zəngin nailiyyətlərindən bəhrələnmək və təbliğ etmək təbiətindən, ədibin bu böyük sənətkarın qəlbindən gələn alovlu arzuları xalqa çatdırmaq tələblərindən doğurdu.
Ümumiyyətlə, Əli bəy Hüseynzadə çoxcəhətli fəaliyyətində dünya ədəbiyyatının görkəmli təbliğatçısı, istedadlı tərcüməçisi kimi ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir. O, məqalələrində dünya mədəniyyətini sadəcə təbliğ etmir, onun nailiyyətlərindən öyrənmək zəruriyyətini irəli sürür, müasiri olduğu şairlərə məsləhət görürdü ki, “şeir yazmaq üçün Puşkinlərin, Lermontovların, Şillerlərin, Hüqoların, Senkeviçlərin, MollaCamilərin, Şeyx Nizamilərin, F.Əttarların əsərlərinə müraciət etsinlər, bunları türkcəyə nəql edib xalqımıza çatdırsınlar”.
Milli bədii fikri dünya ədəbiyyatı hesabına daha da inkişaf etdirmək Əli bəy Hüseynzadənin məqalələrinin ən yaxşı cəhətlərindən idi. O, rus və Avropa klassiklərini təkcə tərcümə etmirdi, həm də öz məramı ilə səsləşən ideyaları klassiklərin yaradıcılığında axtarırdı və tapırdı. Onların əsərlərində, hər şeydən əvvəl, ədalətsizliyə,hüquqsuzluğa və ictimai haqsızlığa qarşı kəskin etiraz görürdü.
Bu mütərəqqi mübariz ideyalar Əli bəy Hüseynzadəyə xalqının milli azadlıq hərəkatının düşmənləri ilə ideya mübarizəsində mənəvi dayağa çevrilmişdi. Əsarət və istibdadı tənqid edəndə Qoqolun “Ölü canlar”, Turgenevin “ Ovçunun xatirələri”ni, Şillerin “Vilhelm Tel”, C Sviftin “Qulliverin səyahəti”ni, Qriboyedovun “Ağıldan bəla”sını, zəmanəsinin Şekspiri” adlandırdığı İbsen yaradıcılığının ifşaçı pafosunu, sərt realizmini yada salırdısa,inqilabi hadisələrin vüsəti ilə N.Kamalın, Dostoyevskinin, Bayronun azadlıq ideyalarını tərənnüm edirdi.
Əli bəy Hüseynzadənin bu yazıları o dövrdə Azərbaycan xalqının Avropa və rus ədəbiyyatı və onun bəddi sənət tarixi ilə, mütərəqqi ideyaları ilə tanışlığına, ədəbiyyatımızın dünya mədəniyyətinin nailiyyətləri əsasında inkişafına da ciddi təsir göstərmişdir.
Milli tərəqqimizin Qərb sivilizasiyası nailiyyətlərinə yiyələnməyə gəlincə, Əli bəy Hüseynzadə xəbərdarlıq edidi ki, “ fəqət bu cəhətdən dəxi zəvahirə aldanmayıb, bu mədəniyyətlərin din və qövmiyyətlərə deyil, bəlkə, bütün bəşəriyyətə onun əsaslarını mütaliə ilə əsbabi-tərəqqi və rifahiyyətlərin dini-islama tövfiqən millətimizin tərəqqiyatına tətbiq etməliyiz”( “Həyat” qəzeti, sayı 9, 1905-ci il).
Əli bəy Hüseynzadənin hürriyyətpərəstliyi, azadlıq aşiqliyi onun dünyagörüşünün ən dərin qatlarından, fəlsəfi məfkurəsindən birbaşa nəşət edirdi. Dahi yazıçı Lev Tolstoyun ardınca( yeri gəlmişkən, bu peyğəmbər timsallı insanın təliminə dair o, ”Tolstoylçuluq nədir?” adlı xüsusi əsər yazmışdır), “nicat məhəbbətdədir”- deyən metəfəkkir bu fikirdə idi ki, bütün vəhşiliklərin, qətlü qarətlərin son səbəbi insanların onlara öz peyğəmbərləri tərəfindən təlqin edilən “bəni-növə məhəbbət və müavinət et” məsləkinə bağlanmamalarıdır. Bunun özünü də ictimai amillərlə, insanların yaşadıqları cəmiyyətin kamillik dərəcəsi ilə əlaqələndirirdi.
İctimai fikir tariximizdə Əli bəy Hüseynzadənin ən böyük xidmətlərindən biri Azərbaycan xalqını, bu xalqın görkəmli ədiblərini, yazıçılarını Qərb mədəniyyəti ilə tanış etməsi oldu. O deyirdi ki, Qərb mədəniyyətindən ayrı-ayrı millətlər və dinlərə aid olan xüsusiyyətləri deyil, bu mədəniyyətin ümumbəşəri sərvətlərini götürməli, onu öz mədəniyyətimizin tərkibinə almalıyıq.. Əgər belə olmasa, biz öz həyati varlığımızı itirə bilərik.
Qərb mədəniyyətinə tənqidsiz yanaşmaq, açıqdan-açığa. mənfi halları tamamilə xeyirli, müsbət kimi götürmək bəzilərinin materializm, ateizm və sair kimi dəhşətli xəstəlilərə aludə olmasına gətirib çıxarmışdır. Əli bəy Hüseynzadənin fikrincə, hər bir din inkişafın təkamül mərhələsini keçirir.O,belə bir müddəanı irəli sürür və əsaslandırırdı ki, dünya mədəniyyətinin inkişafı əsasında regional (bölgə) mədəniyyətlərin (Şərq və Qərb) irsi münasibətləri vardır.
Bununla əlaqədar olaraq, o, dünya mədəniyyətinin dairəvi inkişaf mərhələləri barəsində maraqlı mülahizələr söyləyir və belə bir nəticəyə gəlir ki, Qərb və Şərqin irəliləməsi ancaq bu iki regionun (bölgənin)bir-birini tamamlaması və bir-birini zənginlədirməsi yolu ilə baş verə bilər.. Buna görə də ömrünün sonuna qədər “Avropalaşma” xəttini irəli sürmüş və bu ideyanın reallaşması, həyata keçirilməsi uğrunda böyük səy göstərmişdir.
Yeni ədəbiyyatın inkişaf edib formalaşmasında Avropa mədəniyyətinə böyük ehtiyac olduğunu qeyd edir və göstərir ki, bu ədəbiyyatın gecikməsinin başlıca səbəblərindən biri Azərbaycan ədiblərinin və şairlərinin Avropa mədəniyyəti ilə hələ hərtərəfli və dərindən tanış ola bilməmələridir.
