filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
Dildə və dilçilikdə olan xoşagəlməz meyllərin qarşısını almaq üçün görülən işlərlə bağlı fikir və mülahizələrimizi qeyd etməyi vacib sayırıq.
Birincisi, Respublikada dilin tətbiq sahələrində olan qüsurların təhlili ilə bağlı xeyli sayda dilçilərin, ziyalıların məqalələri çap olunur. Həmin məqalələrdə dildə gedən proseslər diqqət mərkəzində saxlanılır və bu prosesin müsbət və mənfi cəhətləri araşdırılır. Ancaq oxu vərdişinin geriləməsi, eyni zamanda çap olunan qəzet, jurnalların çoxlugu və digər səbəblər imkan vermir ki, geniş oxucu kütləsi həmin məqalələrlə tanış olsun. Ona görə də dillə bağlı yazılan məqalələrin geniş oxucu auditoriyasına çatdırılması yollarından biri də odur ki, hər bir müəssisədə, təşkilatda, idarədə dillə bağlı yazıların guşəsi yaransın. Müntəzəm olaraq dillə bağlı hər bir yeni yazı özünə yer alsın. Bu yazıların ən vacib və əhəmiyyətli olanları müzakirə olunsun. Müzakirələri kütləvi informasiya vasitələri işıqlandırsın. Bir də görürsən ki, hər hansı bir hadisədən şou düzəldirlər və bəzi televiziya kanalları, bəzi qəzetlət həmin şoudan dəfələrlə bəhs edirlər. Cəmiyyətin zövqünə xələl gətirən belə şoulardan bəhs etməkdənsə, vətən, torpaq və millət qədər müqəddəs olan dildən söhbət açmaq insanlarda dilə, torpağa, dəyərlərə bağlılıq hisslərini daha da artırar. Heç uzağa getmək lazım deyil. Elə bu yaxınlarda filologiya üzrə elmlər doktoru Cəlal Bəydilinin (Məmmədovun) “Ədəbiyyat” qəzetinin 2014-cü il 24 oktyabr tarixli sayında çap olunmuş “Dil düşüncəsizliyi’ məqaləsi niyə müzakirədən kənarda qalmalıdır? Axı bu məqalədə qoyulan məsələlərlə bağlı müzakirələr açmaq olar. Həmin müzakirələr işin xeyrinə olar. İnsanların dilə bağlılığını, sevgisini artırar. Məqalədəki kütləvi informasiya vasitələrinin səhifələrindəki dil qüsurları ilə bağlı dəyərli fikirləri rəğbətləndirməmək olmur. Məqalədə kütləvi informasiya vasitələrində özünə yer alan qüsurlu söz və ifədələr göstərilir ki, bunların hər biri tez-tez gözümüzü deşir. Ancaq bu söz və ifadələr qüsurlu olduğunu onu işlədənlər bilirmi? Onlar bilirmi ki, publik etirazlar, banal əhvalat, iyi oxumalar, qeyri-rəsmi vizit, tərpənməz əmlak, vəziyyət kritikləşib, başın cırılıb, çamadan əhval-ruhiyyəsi, pik hədd, özünü lezvaladı, sensasion açıqlama, kuryoz hadisə, dahiyanə şoular, travma, dokumental kino və s. söz və ifadələr dilin lüğət tərkibinə yamaqdır. Dilin lüğət tərkibinə yamaq olan belə sözlərin dili korladığını ya onu işlədənlər bilmir, ya da bilmək istəmirlər. Ona görə də müzakirələr məsələni ictimailəşdirməklə yanaşı, həm də məsələ ətrafında insanları düşündürə bilər. Nəticədə ictimaiyyətin hər bir üzvü dilin keşiyində dayanmalı olar. Bir daha qeyd etmək istərdik ki, kütləvi informasiya vasitələrinin dili geniş müzakirələr əsasında təhlil olunarsa, xeyli dil qüsurları aradan qaldırıla bilər. Məsələyə bu mövqedən yanaşanlar və bu cür düşünənlər də olubdur. Məsələn, S.Kapitsanın haqlı fikri və mövqeyi bizi təmin edir və razı salır. Onun fikrincə, “Əgər bir vaxt dövrümüzə məhkəmə qurulsa, KİV-lər cinayətkar təşkilatlar sırasına aid ediləcəklər, onların ictimai şüurun başına gətirdiklərini başqa cür qiymətləndirmək də olmaz”. Bu mənada kütləvi informasiya vasitələrinin bəziləri dili və onun qayda-qanunlarını pozmaqla ictimai şüuru sındırır, şikəst edirlər.
İkincisi, dil fərdi deyil, ictimai hadisədir. O ictimai hadisə olmaqla millətin hər bir üzvünün sərvətidir. Lakin bəzən bu sərvətə fərdi mülkiyyət kimi yanaşanlar olur və onlar dilin qayda-qanunlarına tabe olmaq əvəzinə, dili öz ”qanunlarına” tabe edirlər. Ancaq onlar barədə ictimai rəy yoxdur, ictimai rəy hələ də susur. Heç olmasa, əməkdaşı olduqları kütləvi informasiya vasitələrinin redaktorları, eləcə də sahələr üzrə redaktorlar onları tənbeh edirmi? Əlbəttə yox. Ona görə də kütləvi informasiya vasitələrində çalışanların fəaliyyətinə ictimai rəyi yönəltməyin vaxtı çoxdan çatıbdır. İctimai rəy, ictimai qınaq, ictimai danlaq dilə laqeyd yanaşanların da başının üstünü Domokl qılıncı kimi almalıdır. Dilə laqeyd münasibət bəsləyənlərə qarşı ictimai rəyi ifadə edən vasitələr formalaşmalıdır. Ancaq bir qrup dilçilərin, filoloqların, ziyalıların münasibəti ilə problemi həll etmək mümkün deyildir. Ona görə ki, dili bir qrup dilçi, filoloq, ziyalı yaratmır və ondan istifədə etmir. Həm də dildən həmin dilə mənsub olan hər kəs istifadə edir. Nə qədər ki cəmiyyət dili dilçilər tədqiq edib öyrənir və öyrədirlər deyəcək, bir o qədər də dil əziyyət çəkəcəkdir. Dili millətin hər bir üzvü öyrənir və öyrədir və dilə olan münasibətdə ictimai məsuliyyət də buradan başlayır. Bəli millətin hər bir üzvü elə ilkin mərhələdə ailədə dili öyrənir və ailədə də həmin dili övladlarına öyrədir. Deməli, dili öyrənmək və öyrətmək prosesinin ilkin mərhələsində hər bir kəs iştirak edir. Sonra isə bu prosesin iştirakında mütəxəssislər, peşəkarlar, ən başlıcası dilçilər aparıcı mövqedə olurlar. Dili öyrətmək və öyrənmək prosesi belə də olmalıdır.
Üçüncüsü, dili öyrətmək və öyrənmək prosesi ictimailəşmə yolu ilə həyata keçirilsə, nəticə verə bilər. Belə ki, cəmiyyətin hər bir üzvü bilməlidir ki, o, həm dili öyrənir, həm də öyrədir. Cəmiyyətin hər bir üzvü bilməlidir ki, kiməsə həm dili öyrədir, həm də özü kimdənsə dili öyrənir. Kiməsə dili öyrətmək deyəndə ailədən başlayaraq bağça, orta məktəb və ali məktəb də daxil olmaqla bütün bu mahitləri nəzərdə tuturuq. Ailədə valideyn öz övladına dili öyrədir. Sonra bağça, orta və ali məktəbdəki mühit, həm də cəmiyyətdəki mühit aparıcı mövqedə olur. Cəmiyyətin hər bir üzvü öz danışığı, nitqi ilə ətrafındakılar üçün dil mühiti yaradır. Onun nitqinin müsbət və mənfi məziyyətləri ətrafındakılara nümunə olur. Deməli, bizim hər birimiz geniş mənada dili cəmiyyətdə öyrənirik və öyrədirik. Bundan başqa, dil orta məktəbdə “Azərbaycan dili” fənnindən və ali məktəblərin müvafiq fakültələrində dil dərslərindən öyrənirik. Dil dərsini öyrədənlər, tədris edənlər cəmiyyətin digər üzvlərindən fərqli olaraq mütəxəssis və peşəkar olurlar. Beləliklə, bizim hər birimiz dil mühitində yaşayırıq. Bu mühitdə həm öyrənirik, həm də öyrədirik. Dil bu mənada ictimai hadisə kimi bizim hər birimizə xidmət edir. Ancaq dilin bu cür ictimailəşməsinin mahiyyətinə varmırıq. Halbuki bizim istək və arzumuzdan asılı olamayaraq istifadə olunan, tətbiq olunan, işlədilən hər bir dil ictimailəşir. Belə olan təqdirdə, yaxşı olar ki, ictimailəşmiş dilin bir ittifaqı, birliyi olsun. Yəni rəssamların, yazıçıların, bəstəkarların birliyi kimi. Əgər “Azərbaycan Dilçilər Birliyi” adlı bir təşkilat yaranarsa, burada dilçilərdən əlavə dilin təəssübkeşliyində mənəvi haqqı olan ziyalıların da birliyə üzv olması zərurəti yaranacaqdır. Həm də dilin öyrədilməsi və öyrənilməsi prosesi ictimai mahiyyətini təsdiq edəcəkdir. Onda cəmiyyətin hər bir üzvü başa düşəcəkdir ki, dili qorumaq, onun keşiyində dayanmaq yalnız dilçilərin işi deyil, həm də cəmiyyətin hər bir üzvünün işidir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Azərbaycan Dilçilər Birliyinin” görəcəkləri işlər dilə və dil mühitinə böyük fayda verər. Məsələn, bu qurum dilin lazımi səviyyədə öyrənilməsi işini fəallaşdıra bilər. Belə ki, dilimizin izahlı lüğətində də orfoqrafiya lüğətində də dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin hamısı öz əksini tapmamışdır. Halbuki dilimizdə işlənmə dairəsinə görə xeyli sözlər var ki, onlar lüğətlərə düşməmişdir. Onları toplamaq, qruplaşdırmaq, sistemə salmaq əhəmiyyətlidir, həm də dilin lüğət tərkibinin qorunub saxlanılmasıdır. Bölgələrdə, regionlarda, rayonlarda, kəndlərdə informatorlardan dil faktlarını toplayan ziyalılardan istifadə etmək lazımdır. Həmin ziyalılar bölgələrdə “Azərbaycan Dilçilər Birliyinin” nümayəndələri kimi unudulan, yaddan çıxan sözləri toplayıb dilimizin lügət tərkibinin imkanlarının genişlənməsinə yardım göstərə bilərlər. İndiyə qədər dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin hamısı birər-birər toplanmamış və lüğətlərə daxil edilməmişdir. Bu mənada XX əsrin 30-cu illərində fransız dilçisi A.Meyenin söylədiyi belə bir fikir maraqlıdır ki, dil praktik cəhətdən hələ lazımi qədər öyrənilməmiş və heç vaxt öyrənilib qurtarmayacaq da. Təkcə dialektlərimizdəki dialekt sözləri, məhz müxtəlif sahələrə aid dialekt sözləri xam material olaraq lazimi səviyyədə öyrənilməmişdir. Bu işin praktik tərəfini həll etmək üçün “Azərbaycan Dilçilər Birliyi”nə və onun regionlarda olacaq nümayəndələrinə böyük ehtiyac vardır. Bu təşkilat Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun və müvafiq ali məktəblərdəki mütəxəssislərin görəcəkləri işə qarışmadan dilin lüğət tərkibinin, qrammatik qanunlar quruluşunun praktik cəhətdən öyrənilməsi istiqamətində öz fəaliyyətini qurmalıdır.
Dilin lüğət tərkibinin, qrammatik quruluşunun praktik cəhətdən öyrənilməsi dilin milli fizionomiyasını, fəlsəfəsini, poetikasını, ruhunu üzə çıxara bilər. Axı indiyə qədər dilin fəlsəfəsindən, poetikasından, ruhundan ya bəhs olunmamışdır, ya da çox səthi bəhs olunmuşdur. Belə olan təqdirdə, deməli, yüksək dil mədəniyyətinə yiyələnmək üçün dilin zəngin xüsusiyyətlərini – fəlsəfəsini, poetikasını, ruhunu öyrənmək lazımdır. Bunlarsız dil də, dilin mədəniyyəti də yoxdur.
Dördüncüsü, Azərbaycanın televiziya və radio məkanında bəzilərini çıxmaq şərtilə (o cümlədən AZTV-ni), demək olar ki, hamısında dilin qayda-qanunlarını bilən, qoruyan aparıcılar yox dərəcəsindədir. Aparıcıların nitqi qüsurludur. Onların əksəriyyəti dilin qayda-qanunlarından bixəbərdirlər. Bilikli, geniş dünyagörüşə malik aparıcılar çox azdır. Belələrinin lüğət ehtiyatı kasıbdan da kasıbdır. Hıqqana-hıqqana danışmaqla, sürətlə danışmaqla, sözlərin düzgün tələffüzünə əməl etmədən danışmaqla, Azərbaycan dilinin təmizliyinə riayət etmədən danışmaqla onlar birbaşa dilin ruhuna təcavüz edirlər. Hələ onu demirəm ki, bəhs etdikləri mövzuları dərindən öyrənmədən müzakirə obyektinə çevirirlər. Müsahibləri ilə danışıq mədəniyyətini bilmirlər. Bəzən imkan vermirlər ki, müsahibləri onların məntiqsiz və mənasız suallarına cavab versin. Özləri sual verir, özləri də danışırlar. Oturub-durmaq mədəniyyətindən uzaqdırlar. Bəhs etdikləri mövzulara ekspert, ya da ki, müsahib kimi həmin mövzuya heç bir aidiyyətı olmayanları dəvət edirlər. Bəzən dili müzakirə obyekti edirlər və müzakirəyə dilçiləri, mütəxəssisləri yox, tamam ayrı-ayrı sahələrin adamlarını çağırırlar. Məsələn, müğənniləri və digərlərini. Onlar isə qeyri-peşəkar bir səviyyədə nə istəyirlərsə, onu da danışırlar. Bir sözlə, dilə, onun ruhuna, təbiətinə bir basqı, təzyiq yaradırlar. Onlar televiziya və radio verlişində özlərinə o qədər geniş meydan alıblar ki, gələcəkdə Aydın Qaradağlı, Rafiq Hüseynli, Ofelya Sənani, Sabir Ələsgərov, Eldost Bayramlı və digər bu cür diktorların yetişməsinə imkan vermirlər. Onlar Azərbaycan dilinin qayda-qanunlarında, bütövlükdə dilin özündə bir sərbəst üslub yaradıblar. Necə istəyirlərsə, eləcə də danışırlar. Belələri hər an, hər dəqiqə, hər saat ekranda və efirdə dilin qayda-qanunlarını pozmaqla məşğuldurlar. Kifayətdir ki, televiziyada və radioda bu cür aparıcılara qarşı bədii şuralar, televiziya və radionun rəhbərliyi ciddi tədbirlər görsün. Televiziya və radio verilişlərində aparıcıların dil xətalarını televiziya və radio özü müzakirə edirmi? Bu istiqamətdə televiziya və radiolarda hansı nəzarət mexanizmi var? Dilin qayda-qanunlarını pozan aparıcıların hansı biri barədəsə ölçü götürürlərmi? Bu gün televiziya və radiolarda aparıcıların böyük əksəriyyəti dilin üzərində cərrahiyyə əməliyyatı aparırlar. Qeyri-peşəkarların bu əməliyyatı dilin təbiətini, ruhunu sındırır, məhv edir.
Beşincisi, dili öyrətmək metodikasına əməl olunmalıdır. Dil ilkin mərhələdə praktik olaraq öyrədilməlidir. Dilin nəzəri cəhətdən öyrədilməsi, eləcə də onun qayda-qanunlarının öyrədilməsi praktik dili öyrənmə mərhələsindən sonra başlamalıdır. Bu xarici dillərin öyrədilməsində xüsusilə nəzərə alınmalıdır. Bəzən bağçalarda, ibtidai siniflərdə uşaqlara üc, dörd, beş dil öyrətmək istəyirlər. Bəzi təhsil müəssisələrində, hətta uşaq bağçalarında, ibtidai siniflərdə, orta məktəblərdə, liseylərdə çalışırlar ki, uşağa bir neçə dil öyrətsinlər – alman, ingilis, rus, ərəb və doğma Azərbaycan dilini. Bu, elmi-pedaqoji cəhətdən və yaş baxımından düzgün deyil. Axı uşağın heç fiziki hazırlığı imkan vermir ki, o, kiçik yaşlarından beş dil öyrənsin. Həm də əcnəbi dilləri öyrətmək ana dilinin təməli üzərində qurulmalıdır. Doğma ana dilimiz uşaqlarımızın düşüncəsinə hakim olduqdan sonra xarici dil, yaxud da dillər öyrədilməlidir. Bu geniş elmi – nəzəri əsası olan bir məsələdir. Ayrı bir problem kimi hər bir mütəxəssisi, o cümlədən valideynləri düşündürməlidir.
Dilimizdə və dilçiliyimizdə meyillərin, qüsurların qarşısını almaq üçün bir sıra məsələlərə də diqqət göstərilsə işin xeyrinə olar. Bunların sırasında məqsədəuyğun hesab etdiklərimizin bəzilərini qeyd etmək istərdik: yazı mədəniyyəti və onu yüksəltməyin yolları, tərcümə sahəsindəki nöqsanlar və onların aradan qaldırılması yolları, dilimizin şeir, poeziya dili kimi imkanlarını açmaq, klassik ədəbiyyatın lüğətini yaratmaq, dilin tarixini öyrənmək, yazıçılarla dilçilər arasında sıx əlaqə yaratmaq və s. Bunların hər biri ayrı-ayrı məqalələrin mövzusu kimi geniş elmi – nəzəri təhlil tələb edən məsələlərdir.
