1994-cü il dekabrın 11-də MDB məkanının ən qanlı müharibəsi başlayıb. Həmin gün Rusiya prezidenti Boris Yeltsin “Çeçenistan Respublikası ərazisində qanunçuluğu və ictimai təhlükəsizliyi təmin etmək barədə” verdiyi fərmanla 3 ildir qeyri-müəyyənliyini saxlayan Çeçenistan məsələsinin güc yolu ilə həll olunmasına başlanılır.
Hər şey Mixail Qorbaçovun elan etdiyi “yenidənqurma” siyasətinin milli subyektlərə sərbəstlik verməsi ilə bağlı idi. 1990-cı ildə yaradılan Ümumçeçen Xalq Konqresi öz əsas məqsədinin müstəqil dövlət yaratmaq olduğunu elan edir. Konqresin rəhbəri Gövhər Dudayev 1991-ci il iyunun 8-də konqresin 2-ci qurultayında İçkeriya Çeçen Respublikasının müstəqilliyini elan edir. Lakin ölkə parlamenti bu qərarı qəbul etmir və Sovet İttifaqının dağılması fonunda muxtariyyətin Rusiya Federasiyasının tərkibində qalmasına tərəfdar çıxır. Dudayev silahlı dəstələrinin köməyi ilə parlamenti zor gücünə dağıdır.
Rusiyanın ilk prezidenti Boris Yeltsin də Dudayev kimi qanunverici orqanla mübarizə aparmalı olur. 1992-ci ilin noyabrında o, Çeçenistan Muxtariyyətində fövqəladə vəziyyət elan etmək istəsə də, Duma onun bu qərarını dəstəkləmir. Səlahiyyət mübarizəsi 1993-cü ilin oktyabrında Dövlət Dumasının Yeltsinə sadiq qüvvələr tərəfindən zəbt olunması ilə nəticələnir.
Çeçenistanda parlamentin zorla buraxılması ilə ölkədə iki siyasi qüvvə formalaşır. Bir tərəfdə Rusiyaya meylli şimal, digər tərəfdə isə müstəqillik tərəfdarı olan cənub.
Kreml gizli şəkildə Dudayevə müxalif olan qüvvələri dəstəkləməyə başlayır. Məhz bu dəstəyin sayəsində 1993-cü ilin dekabrında Çeçenistanın Nadtereçnıy rayonunda Ömər Avturxanovun başçılıq etdiyi Çeçenistan Respublikasının Müvəqqəti Şurası yaradılır. Bütün respublika ərazisində yeganə legitim hakimiyyət orqanı kimi özünü qələm verən bu şura Gövhər Dudayev hakimiyyətinin barışmaz düşməninə çevrilir.
Ömər Avturxanov anti-dudayevçi çeçenlərlə birləşərək 1994-cü ilin noyabrında paytaxt Qroznıya hücum təşkil edirlər. Rusiya xüsusi xidmət orqanları şəhərə hücum əməliyyatının hazırlanmasında yaxından iştirak edirlər və çeçen müxalifətinə heyəti ruslardan ibarət olan 40 tank, artilleriya və silah-sursat verirlər. Lakin 1994-cü il noyabrın 26-da baş tutan hücum böyük uğursuzluqla nəticələnir. Müxalifətin 100-dən artıq döyüşçüsü, 23 tankı məhv edilir. 50-dən artıq rus hərbçisi də Dudayev qüvvələrinə girov düşür. Bu isə Rusiyanın Çeçenistandakı münaqişədə yaxından iştirak etdiyini sübut edirdi.
Bu əsnada Rusiya müdafiə naziri Pavel Qraçovun rus hərbçilərinin münaqişədə iştirak etməməsi ilə bağlı çıxışı uzun illər mübahisə mövzusu olur: “Bilirsiniz, mən bu məsələ ilə maraqlanmıram, çünki rusiyalı hərbi qulluqçular münaqişədə iştirak etmir. Əgər Rusiya ordusu müharibə etməli olsaydı, hesab edirəm ki, bircə hava desant alayının köməyi ilə 2 saata bütün məsələni həll edərdik”.
Qroznıya edilən uğursuz hücumun nəticəsi kimi Boris Yeltsin dekabrın 11-də hərbi müdaxilə barədə fərman verir.
Beləliklə, 1994-cü il dekabrın 11-dən 1996-cı il avqustun 31-nə qədər davam edən Birinci Çeçen müharibəsi baş verir. Müharibənin ilkin mərhələsində böyük itkilər hesabına olsa da, rus qoşunları Qroznı da daxil olmaqla Çeçenistanın şimal və mərkəzi hissəsini nəzarətə götürür. Lakin ikinci mərhələdə partizan-diversiya əməliyyatları keçirməyə üstünlük verən çeçen mücahidləri 1996-cı ilin yayında keçirdikləri gözlənilməz hücumla rus qoşunlarını Qroznıda mühasirəyə alır.
1996-cı il avqustun 31-də Dağıstanın Xasavyurt şəhərində Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Anatoli Lebedlə Çeçen-İçkeriya Respublikası Silahlı Qüvvələrinin baş qərargah rəisi Aslan Məshədov arasında razılaşma imzalanır. Xasavyurt razılaşması Rusiya qoşunlarının Çeçenistandan tamamilə çıxarılmasını və bölgənin gələcək statusunun qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınmasını nəzərə tuturdu. Müqavilə Çeçenistanı de-fakto müstəqil dövlət edirdi. Birinci Çeçenistan müharibəsi 6 min rus hərbçisinin və Çeçen-İçkeriya Respublikasının ilk prezidenti Cövhər Dudayev daxil olmaqla 50 mindən artıq çeçenin həyatına son qoyub. Bütün Çeçenistan ərazisini viran qoyan müharibə hər iki tərəfdən insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulması və hərbi cinayətlərlə müşayiət olunurdu.
1999-cu ilin oktyabrında İkinci Çeçen müharibəsinin başlanması ilə müharibənin daha qanlı fazası başlanır. 20 il əvvəl başlanan müharibənin əks-sədası hələ də Şimali Qafqazda eşidilməkdədir.
Vüqar İsmayılov
