Bir neçə ay bundan əvvəl tərəqqipərvər bəşəriyyət, dünya elminin qabaqcıl nümayəndələri, o cümlədən Azərbaycan alimləri müasir cəmiyyətin intellektual həyatına böyük kəşflər bəxş etmiş görkəmli amerikan alimi, həmyerlimiz Ələsgər Lütfi-Zadənin anadan olmasının 90 illiyini əlamətdar hadisə kimi təntənə ilə qeyd etdilər.
Müasir elmi dairələrdə Zadə adı ilə məşhur olan bu böyük alimin nəzəri təfəkkürə bəxş etdiyi qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi fundamental kəşflər arasında dünya alimləri tərəfindən heyranlıqla qarşılanır və bu nəzəriyyə Yaponiyada, Almaniyada, Amerikada, Rusiyada vaxtaşırı keçirilən beynəlxalq konfransların, simpoziumların geniş müzakirə obyektinə çevrilir. Lütvi-Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin Aristotelin səlis, ənənəvi, binar məntiqindən fərqi ondadır ki, bu məntiq daha çox qeyri-xətti olub, özünün məzmun və mahiyyətinə görə sinergetik səciyyə daşıyır. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsində fikrin xaotikliyi ilə nizamlılıq arasındakı kəskin fərq aradan qaldırılaraq xaotik düşüncələrin nizamlı fikirlə də daha çox yaxınlaşması təmin edilir.
Məlumdur ki, Aristotel bəşəriyyətin nəzəri fikir tarixində məntiqi təsəvvürlərin inkişafına başlanğıc vermiş binar məntiqi ilk məntiq nəzəriyyəsi olmaqla, öz məzmununa görə xətti, formal xarakter daşımış və məntiqi anlayışların kəmiyyət dərəcələrinə toxunmadan onların yalnız bir kəmiyyət halını qəbul etmişdir. Dünyanı bir rəngli görən Aristotel məntiqinin bu xüsusiyyəti öz ifadəsini onun ali prinsiplərindən sayılan “qeyri-ziddiyyətlilik” prinsipində tapmışdır. Məsələn, binar məntiqə görə cism eyni zamanda həm böyük, həm də kiçik ola bilməz, o “ya böyük, ya da kiçik ola bilər”.
Misaldan göründüyü kimi, bu prinsipə görə biz cismi əksliklərin vəhdəti halında deyil, yalnız bir halda: ya böyük, ya da kiçik halda qəbul etməliyik. Gətirdiyimiz misaldan aydın olur ki, cismin “böyük” və ya “kiçik” kimi keyfiyyət hallarının kəmiyyət xarakteristikası, başqa sözlə, şiddətləndirmə dərəcələri Aristotelin klassik məntiqində öz ifadəsini tapmır. Digər bir misala müraciət edək: “Əli ya mənim dostumdur, ya da dostum deyil”. Əgər Əli mənim dostumdursa, buradakı “dost” anlayışının müxtəlif dərəcələri ola bilər. Məsələn, “Əli mənim yaxın dostumdur”, “Əli mənim sirdaş dostumdur”, “Əli mənim uzaq dostumdur” və s. mühakimələr “dost” anlayışının müxtəlif dərəcələrini ifadə edir. Halbuki, Aristotelin binar məntiqi xətti, sadə, bəsit dünyanı öyrəndiyindən burada işlənən dost anlayışının müxtəlif dərəcələrindən sırfnəzər edərək, onun ən ümumi halından istifadə edir. Bununla da, Aristotel məntiqində anlayışın dərəcə müxtəlifliyi üzündən sükutla keçirilən onun geniş spektri nəzərə alınmır. Məsələn, Aristotel məntiqinə görə qırmızı ancaq qırmızı, qara isə ancaq qaradır. Burada anlayışlara xətti yanaşıldığından onların dərəcələrə görə təsnifatına fikir verilmir. Halbuki, Zadənin qeyri-səlis və ya qeyri-xətti məntiq nəzəriyyəsində eyni bir anlayışın yalnız müxtəlif məna çalarlarına deyil, həm də onların müxtəlif kəmiyyət xarakteristikalarına fikir verildiyindən onları müxtəliflik dərəcələrinə görə qruplaşdırılmasına imkan verir. Məsələn, qeyri-xətti məntiq nəzəriyyəsinə görə “qırmızı” anlayışı quruluşca amorf olmayıb, müxtəlif dərəcələrə görə belə təsnif oluna bilər: “qırmızı, al-qırmızı, açıq qırmızı, tünd qırmızı, qıp-qırmızı və s.”
Göründüyü kimi, “qırmızı rəng” anlayışının qeyri-xəttilik rakursundan öyrənilməsi onun rəng dərəcələrinin müxtəlifliyini aşkara çıxarmağa və onları riyazi olaraq (0, 1) çoxluğunda təsvir etməyə imkan verir. Deməli, Aristotel məntiqi xətti, Zadə məntiqi isə qeyri-xətti dünyanı öyrənir. Halbuki, aralarındakı kəskin fərqə baxmayaraq hər iki məntiq nəzəriyyəsi həqiqətdir. Belə ki, dünya eyni zamanda həm xətti, həm də qeyri-xəttidir. Xətti dünyanın qanunauyğunluqları isə qeyri-klassik rasionallıqla öyrənilir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, anlayış həm müxtəlif məna çalarına, həm də müxtəlif şiddətləndirmə dərəcələrinə malik ola bilər. Anlayışın məna çalarları Zadə məntiqində deyil, semantikada öyrənilir. Lakin bununla belə, Zadə nəzəriyyəsi də anlayışların məna çalarlarını da qəbul edərək, onların təsnifatını verir. Fikrimizi əsaslandırmaq məqsədi ilə daha bir misala müraciət edək. Sadəlik naminə “nöqtə” anlayışının məna çalarlarını izləyək. İrəlicədən qeyd edək ki, ixtiyari anlayışın müxtəlif məna çalarları almasının səbəbi, onların müxtəlif rakurslardan izlənməsi, başqa sözlə, onların müxtəlif bucaqlar altında öyrənilməsi ilə bağlıdır.
a) riyaziyyatçıların anlamına görə “nöqtə” hissələri olmayan obyekt və ya iki düz xəttin kəsişməsidir;
b) fizikaya görə “nöqtə” – maddi nöqtə olub, məsələnin qoyuluşuna görə ölçüləri nəzərə alınmaz dərəcədə kiçik olan obyektdir;
c) filosofa görə “nöqtə” – gerçəklikdə pritotipi olmayan ideal obyektdir;
d) dilçiyə görə “nöqtə” fikrin bitməsini göstərən durğu işarəsidir;
e) coğrafiyaşünasa görə “nöqtə” – yer kürəsinin ayrıca bir məntəqəsidir.
Gətirdiyimiz misaldan aydın olur ki, eyni bir ümumi anlayış müxtəlif münasibətlərdə müxtəlif məna daşıya bilən və onların sayı tətbiq olunan münasibətlərin sayından asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Konkret desək, hər bir anlayışın məna çalarlarının sayı da riyazi olaraq (0, 1) çoxluğu ilə ifadə oluna bilər. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsində anlayışların məna çalarları və şiddətləndirmə dərəcələri haqqında nəticəmizi yekunlaşdıraraq deyə bilərik ki, Zadənin məntiq dünyasında anlayışların istər məna çalarları, istərsə də şiddətləndirmə dərəcələri çoxluq təşkil edir və bu çoxluq riyazi olaraq (0, 1) intervalı ilə ifadə olunur. Aristotel və Zadə məntiqinin müqayisəli təhlili belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Aristotelin binar məntiqində eyni bir anlayışın dərəcələrə görə təsnifatı verilmir və buna görə də onun dərəcə boşluğu çox boşluqdur. Zadə nəzəriyyəsində isə analyışların dərəcəsi problemi irəli sürülür və bu zaman müəyyən edilən elementlər (0, 1) çoxluğunu təşkil edir.
Yuxarıda qeyd etdik ki, Aristotel məntiqi binar məntiq olub, cismin mövcud iki halı arasında seçim edir: “cisim qaradır – cisim qara deyil”. Fikri ziddiyyətsiz qəbul edən binar məntiq bu iki mühakimədən yalnız birini qəbul edir. Deməli, Aristotel məntiqi cismi ya qara, ya da qeyri-qara qəbul edir. Bu halda cismin yalnız bir keyfiyyət halından söhbət gedir, lakin bu keyfiyyət halının müxtəlif inkişaf dərəcələri açıqlanmır. Deməli, Aristotel məntiqi cismin ziddiyyət təşkil edən iki halından yalnız birini qəbul edir. Buna görə də aristotel məntiqi dünyanı yalnız bir qütblü qəbul edən binar məntiqdir. Beləliklə, Aristotelin binar məntiqində anlayışın yalnız məna çalarları, Zadənin qeyri-səlis məntiqində isə həm məna, həm də şiddətləndirmə dərəcələri fərqləndirilir. Bununla da Zadənin qeyri-səlis məntiqi xətti dünyadan qeyri-xətti dünyaya cığır açmaqla təfəkkürün məntiqi imkanlarını xeyli genişləndirməyə, insanın təfəkkürlə yeni dialoqa girməsinə imkan verir. Elə bu baxımdan da Zadə təfəkkürü ehtimallar nəzəriyyəsinə deyil, imkanlar nəzəriyyəsinə söykənir.
İyirminci yüzilin dahi fiziki Albert Eynşteyn ölümündən (1955) azca əvvəl ABŞ-ın Priston xəstəxanasında yatarkən bu məsələyə toxunaraq demişdir: “Elektronun hərəkəti ehtimal nəzəriyyəsi ilə yox, imkanlar nəzəriyyəsi əsasında təsvir olunmalıdır”.
Əslində burada söhbət fizikanın əsasını təşkil edən məntiq nəzəriyyəsinin fərqindən gedir. Məlumdur ki, elementar hissəciklərin, o cümlədən elektronun hərəkəti Kvant mexanikası isə stoxastik, yəni ehtimal nəzəriyyəsi, onun əsaslandığı məntiq isə Aristotelin binar məntiqidir. Halbuki imkanlar nəzəriyyəsi Aristotelin formal məntiqinə deyil, Zadənin dialektik, qeyri-xətti məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanır. Artıq fiziki təfəkkürdə belə bir inam özünə getdikcə möhkəm yer almaqdadır ki, mikroaləmin qanunauyğunluqları ehtimal nəzəriyyəsi kimi deyil, imkanlar nəzəriyyəsi kimi çıxış edir. Bu göstərir ki, qanunauyğunluqlar Aristotelin binar məntiqinə əsaslanan müasir Kvant mexanikası ilə deyil, Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə söykənən imkanlar nəzəriyyəsi ilə izah edilməlidir. Buna görə də hazırda mövcud olan Kvant mexanikası üzərində yeni keyfiyyətli fizika – mikroaləmin qanunauyğunluqlarını daha adekvat əks etdirməyə qadir qeyri-səlis fizika yaradılmalıdır. Belə bir fizikanın təməli artıq qoyulmaqdadır və biz əminik ki, həmin nəzəriyyə intensiv inkişaf etdirilməkdədir.
Beləliklə, yuxarıda qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi əsası 2400 il bundan əvvəl Aristotel tərəfindən qoyulmuş məntiq elminin inkişafına yol açaraq onun yeni formasını ortaya qoyur. Digər tərəfdən, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi yeni texnologiyaların yaradılmasında da önəmli rol oynayır. Bu baxımdan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi geniş tətbiqlərə malikdir: səslə idarə olunan vertolyotlar, pultla idarə olunan maşınlar, super kompyuterlər, paltaryuyan maşınlar və s. qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin parlaq nümunəsidir.
Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi riyaziyyat elminin də inkişafından yan ötmür. Belə ki, keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq təbiət və cəmiyyətin mürəkkəb sistemlərinin, o cümlədən özünütəşkiledən qeyri-xətti, issinativ, açıq sistemlərinin intensiv tədqiqi ilə əlaqədar olaraq Lütfi-Zadə sübut etmişdir ki, bu sistemlərin qanunauyğunluqlarının dərk edilib öyrənilməsi üçün nə Aristotelin binar məntiqi, nə də təfəkkür sistemi bu məntiqə söykənən klassik riyaziyyat yetərli deyil. Özünün qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi ilə sinergetika arasında əlaqə qurmağa çalışan Zadə belə bir ideyaya başlanğıc vermişdir ki, özünütəsdiq edən qeyri-xətti sistemləri öyrənmək üçün yeni məntiq və yeni riyaziyyat yaradılmalıdır. Müasir elmi idrakın inkişaf dinamikası göstərir ki, bu məntiq qeyri-səlis məntiq, bu riyaziyyat isə qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi ola bilər. Lakin elmi idrakın bu həddə gəlib çatması, o demək deyil ki, binar məntiqi və xətti riyaziyyatı bəşər mədəniyyətindən uzaqlaşdırmaq lazımdır. Məsələnin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, insanı əhatə edən təbii və sosial problemlər həm xətti, həm də qeyri-xətti, həm səlis, həm də qeyri-səlis ola bilər. Xəttilik və səlislik artıq uzun illərdir ki, klassik məntiqdə və klassik riyaziyyatda öyrənilməkdədir. Bu nəzəri sistemlər yalnız sadə və ya o qədər də mürəkkəb olmayan sistemləri öyrənmişdir. Keçən əsrin 70-ci illərindən etibarən bəşəriyyət özünütəşkil edən mürəkkəb, açıq qeyri-xətti, dissirativ sistemlərin öyrənilməsinə keçmişdir. Mürəkkəb, özünütəşkil edən sistemlərin özəl məntiqi və spesifik riyaziyyatı vardır və həm də bu nəzəri sistemlər qeyri-xəttidir. Sadə və nisbətən mürəkkəb sistemləri səlis məntiq prinsipləri əsasında izah etmək mümkündür. Halbuki, özünütəşkiledən mürəkkəb sistemlər üçün belə bir təsvir mümkün deyildir. Belə bir təsvir isə yalnız qeyri-səlis məntiq və ya qeyri-səlis riyaziyyat üzərində qurula bilər.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor,
Avropa Elmlər Akademiyasının,
Avrasiya İdarəetmə Elmlər
Akademiyasının həqiqi üzvü,
akademik Əziz Məmmədov
