Fevral ayının 18-də elmi-ictimaiyyət, doğmaları, əzizləri, həmkarları, tələbərilə birgə Ədalət müəlllimin 90 illiyini qeyd edəcəklər.Təəssüf ki, onsuz. İnsanlarla daim sıx ünsiyyətdə olmağı sevən, bu mərd insanın maraqlı, elmi əsaslara söykənən söhbətlərinin də, mübahisələrinin də, tələbə auditoriyalarında mühazirələrinin də bu gün yeri görünür.
Ədalət müəllimin çoxşaxəli irsi ölməzdir, əbədidir. Zamanından asılı olmayaraq, Ədalət müəllim daim xatırlanır, yad edilir.
Anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə bir daha tanınmış alim və istedadlı pedaqoq Ədalət Nəzərlinin keçdiyi şərəfli, həsəd aparılası ömür yoluna nəzər salmaq yerinə düşər.
Azərbaycan elmində, incəsənətində və mədəniyyətində, ictimai fikrində öz yeri, öz sözü olan Nəzərlilər şəcərəsinə mənsub idi Ədalət müəllim. 1925-ci il fevralın 18-də Bakı şəhərində dövrünün görkəmli ziyalılarından olan Məhəmmədcavad Nəzərlinin ailəsində dünyaya göz açan Ədalət müəllim bu narahat dünyamızda 75 il yaddaqalan, maraqlı, mənalı bir ömür yaşayıb. Gərgin, əzablı, lakin şərəfli bir ömür, əsl kişi ömrü.
Orta məktəb skamyası arxasından birbaşa Böyük Vətən Müharibəsinə yollanan Ədalət müəllim cəbhədə şücaət və qəhrəmanlıq göstərdi, Vətənə keçdiyi şərəfli döyüş yoluna görə orden və medallarla döndü. Qayıtdıqdan sonra ali məktəbə daxil oldu.1949-51-ci illərdə Moskva Dövlət Universitetində təhsil aldı, 1954-cü ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirdi.
Ömrünün 50 ilini gözəl bir işə-elmə və pedaqoji fəaliyyətə sərf etdi, neçə-neçə aspirant, gənc alim yetişdirdi. Bu müddətdə özü də elmdə nailiyyətlər qazandı, ictimai fəaliyyətini genişləndirdi.
ADU-nu bitirdikdən sonra Tbilisiyə aspiranturada təhsil almağa yollandı.1962-ci ildə dissertasiya müdafiə edib tarix elmləri namizədi oldu. Müəyyən müddət Azərbaycan EA Tarix İnstitutunda elmi işçi kimi fəaliyyət göstərən Ədalət müəllim pedaqoji fəaliyyətə başlayaraq, bir müddət Bakı Yeyinti Sənayesi Texnikumuna rəhbərlik etdi. Azərbaycan Politexnik İnstitutunda, daha sonra isə İnşaat Mühəndisləri İnstitutunda müəllim işlədi.
1977-ci ildə ‘’XIX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanda kustarçılıq sənəti’’ mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək,iqtisad elmləri doktoru elmi adını aldı. Bəzilərinin bu işdə ona mane olmağa səy göstərmələrinə baxmayaraq, Ədalət müəllim cəsarəti, dərin biliyi, şücaəti və mətinliyi ilə bu çətin işdə də qalib çıxdı. Ona çətin anlarında yaxın dostları – o zaman Azərbaycan EA-nın müxbir üzvləri Teymur Bünyadov və Mahmud İsmayılov dəstək verdilər. Bu bir daha təsdiq etdi ki, Ədalət müəllimin elmi əsərləri Azərbaycanın elm tarixinin parlaq səhifələrindəndir.
Ömrünün son 20 ilini o Azərbaycan Dillər İnstitutunda professor kimi çalışdı, qayğıkeş pedaqoq kimi gənc nəslin, dəyərli kadrların hazırlanmasında böyük əmək sərf etdi.
Ensiklopedik biliyə malik Ədalət müəllim bütün sahələrdən xəbərdar idi. O, tez-tez müxtəlif elmi konfranslarda, ədəbi-bədii gecələrdə, tədbirlərdə fəal iştirak edir, gəncləri hərbi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinin təbliğinə çalışırdı.
Ədalətt Nəzərli Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradıcılarından olub. O, ömrünün sonuna kimi YAP Nəsimi rayon şöbəsinin idarə heyətinin üzvü kimi fəallıq göstərib.
Ədalət müəllim çox ağır təbiətli, yerini bilən,özünə və ətrafdakılara qiymət verən, sözü mərdi-mərdanə üzə deyən, heç nədən çəkinməyən, təmiz, möhkəm iradəli bir insan, bütöv şəxsiyyət olub.
Mənsub olduğu şəcərənin bütün ailələrinin ağsaqqalı, yol göstərəni olub. Həyatda xoşlamadığı yalnız cahillik, savadsızlıq, xəbislik, yaltaqlıq, riyakarlıq olub. Təhsilə, elmə böyük diqqət yetirər, təkcə övladlarının deyil, bütün qohum-əqrəbanın, dost-tanışın, qonşunun uşaqlarının da oxuyub, savadlı olmasına çalışardı. Hədsiz dərəcədə qohumlarını sevərdi. Onlarla görüş onun üçün həm də xatirələrini yaşamaq, onlarla bölüşmək olardı.
Azərbaycanın müstəqilliyi isə onun üçün dünyada ən müqəddəs bir nemət idi. O, daim Azərbaycanın müstəqilliyini, istiqlalın dəyərini tələbələrinə, gənclərə aşılayar, təbliğ edərdi. Oğlu Şücaətin doğum günü may ayının 27-si olmasına baxmayaraq Ədalət müəllim bu günü məhz illər uzunu, dünyasını dəyişənə qədər mayın 28-də “Respublika günü’’ndə qeyd edərdi. Hətta Sovetlər dönəmində belə. Bu isə onu səciyyələndirən keyfiyyətlərdən, vətənpərvər qəlbindən xəbər verirdi. O, əsl vətəndaş, ziyalı şəxsiyyət idi.
Yaxşı xatırlayıram, Ədalət müəllim danışardı ki, o, Ulu öndər, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevi hakimiyyətə dəvət etmək üçün Naxçıvana gedən şəxslər arasında olub. O,bununla fəxr edərdi. Fəxr edirdi ki, Azərbaycanın belə bir fövqəl şəxsiyyəti, atası var. Heydər Əliyev Ədalət müəllim üçün ideal idi...
Qeyd etdiklərimiz Ədalət müəllimin həyatının ən üzdə olan səhifəridir. Onun həyatını, gördüyü işləri qələmə almaq isə tədqiqatçıların işidir. Torpağına, xalqına, milli-mə’nəvi dəyərlərimizə bağlı olan Ədalət müəllim xalqımızın iftixarı, akademik Ziya Bünyadovun yaxın dostu, məsləkdaşı idi.
Ədalət Nəzərli 1999-cu il mayin 20-də omrünün 75-ci ilində dünyasını dəyişib.
Zənnimcə, Ədalət müəllim haqqında tanınmış insanların xatirələri oxucular üçün maraqlı olar. Odur ki, bəzi xatirələri oxuculara təqdim edirəm:
Xalq rəssamı professor, Kamil Əliyevin xatirələrindən:
«Ədalət Nəzərlini xatırlayanda şəxsən mənim gəncliyimdə ən cəsur, ən qoçaq, ən düz danışan, ən yaxşı oxuyan, bütün hərəkətlərində özünü əsl Azərbaycanlı oğluna xas olan bütün keyfiyyətlərə, hərəkətlərə malik əsl oğul yadıma düşür. Ədalət müəllim məndən 3-4 yaş cavan idi. Mən Seyfəddin Dağlı ilə oxuyurdum. Ədalət müəllim isə bizdən 4 sinif aşağı sinifdə Cəfər Cabbarlı adına məktəbdə təhsil alırdı,biz isə 48 N-li məktəbdə. Ədalət müəllim özündən böyük, cəsarətli, qoçaq adamlarla ünsiyyətdə olmağı xoşlayardı. O, daim bizim yanımıza gələr,dostluq edərdi. O, özünü aparmağı bacarırdı, böyüklər arasında hörmət qazanmışdı. Biz onu özümüzdən ayırmırdıq.
Bakıda o zamanlar bizim yaşda qoçaq, cəsur, cəld, mərd uşaqlar arasında Ədalət müəllim də vardı. Ədalət kimi oğlanlardan kim müharibəyə, cəbhəyə getmişdisə döyüşlərdə, cəbhələrdə fədakarlıq, qəhrəmanlıq göstərib, öz şücaətliyi ilə seçilib. ..Eh, Ədalət müəllimlə çox gözəl gəncliyimiz olub…
Ədalət müəllim sənəti sevən, duyan, bir ziyalı olub. O, böyük şəxsiyyət,yüksək səviyyəli şəxs olub. Hər bir sahədən xəbərdar idi. Ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti dərindən bilir, onu məharətlə təbliğ edirdi.
Ədalət müəllimin tövsiyələri,hikmətli sözləri mənim yaradıcılığıma da müsbət təsir göstərib. O, əsl kişi idi. Mərd,qorxmaz insan, bütöv bir şəxsiyyət olub.
Onun övladları, nəvələri fəxr etməlidirlər ki, Ədalət Nəzərli kimi kişinin övladlarıdır.O,yüksək intellekt, əxlaq sahibi idi. Mən də fəxr edirəm ki, dostlarım arasında Ədalət müəllim kimi dəyərli şəxsiyyət olub.O, əbədi ehtirama layiqdir. Allah rəhmət eləsin”.
AMEA-nın həqiqi üzvü Teymur Bünyadovun xatirələrindən: «Azərbaycanın tanınmış ziyalısı Ədalət müəllimlə bir neçə il Az MEA-nın Tarix Institutunda, bir şöbədə işləmişik. 50-ci illərdə Ədalət müəllim dissertasiya üzərində işləyirdi. Ömrünün böyük bir hissəsini bu mövzuya həsr etmişdi. O, ‘’XIX əsrin sonunda, XX əsrin əvvəlində sənətkarlığın tarixi’’ mövzusunda Tbilisidə müdafiə etdi, iqtisad elmləri doktoru oldu. Ədalət müəllim bu sahədə ilk çığır açdı. Sonralar bu sahədə çox sayda namizədlik, doktorluq dissertasiyası müdafiə olundu.
Ədalət müəllimin bəzi şəxsi keyfiyyətləri üzərində dayanmaq istəyirəm.O, son dərəcə sadə, səmimi,ötkəm,açıq fikirli,sözü üzə deyən,bəzən də sərt adam idi. Çox insanpərvər, istiqanlı, bir az da çılğın adam idi. Amma bu çılğınlığına baxmayaraq, onun böyük ürəyi vardı.Kim Ədalət müəllimə müraciət edərdisə,heç kimə yox deməz, onlara bacardığı qədər dəstək durardı.
Qardaşı əməkdar rəssam Hacığa Nəzərlinin yaradıcılığında onun da böyük rolu olub. Belə ki, əgər Hacığa müəllim düşüncələrini fırçası ilə tablolara köçürürdüsə, Ədalət müəllimin bu əsərlərin təbliğində,insanlara çatdırılmasında xüsusi payı olub.
Xatırlayıram,70-ci illərin sonunda xalq artisti Şövkət Ələkbərovanın xeyir-duası ilə Azərbaycan estradasında yeni bir gənc müğənni parladı—Dəyanət Nəzərli. O, televiziya ekranlarında, radio dalğalarında tez-tez çıxışlar edərdi.O, Ədalət müəllimin böyük oğlu idi. Ədalət müəllim Dəyanətlə daim fəxr edərdi. Sevincini daim biz dostları ilə paylaşmaqdan xüsusi zövvq alardı.
Ədalət Nəzərli kimi şəxsiyyətlər çox nadir simalardandır. Ruhu şad olsun”.
Fəlsəfə elmlər doktoru, professor Məhəmməd Teymurlunun xatirələrindən: «Ədalət Nəzərli Azərbaycanın şərəfli alimi, iqtisadçısı, mədəniyyətimizin, dinimizin tarixini, elmimizi dərindən bilən alim, professor, vətənpərvər idi. Uzun müddət Dillər Universitetində birgə işləmişik. O,auditoriyalarda gəncləri daim vətənpərvərliyə çağırırdı, bu ruhda tərbiyə olunmalarını aşılayırdı. Hətta o zaman tələbələr, xüsusən də qızlar ərizə verib cəbhəyə getməyə can atırdılar. Bu, Ədalət müəllimin şəxsiyyətindən irəli gəlirdi.
Azərbaycanın müstəqilliyi Ədalət müəllimi çox sevindirmişdi.Amma Qarabağ dərdi onu sözün əsl mənasında üzdü.Qarabağın işğaldan azad olunmasını çox gözlədi. Bundan əlavə, Ədalət müəllimin ölümünü tezləşdirən bir amil,onun ən yaxın dostu,akademik Ziya Bünyadovun namərdlər tərəfindən qətlə yetirilməsi oldu. Ədalət müəllim bu hadisədən xeyli sarsılaraq deyirdi ki, kaş Ziyaya dəyən güllə mənim qəlbimə dəyərdi, ona yox. Dostluqda hədsiz sədaqətli idi, comərd adam idi. O, Həsən bəy Zərdabinin bu sözlərini daim təkrar etməkdən xüsusi zövq alardı:»Elmsiz, biliksiz, maarifsiz xalq azadlıq iddiasında ola bilməz’’. Odur ki, o, ömrünün sonuna kimi mütaliə edirdi. Hər tərəfli alim idi.
Ədalət müəllim xalqımızın adət-ənənələrini, folklorunu da bilən, təbliğ edən məhsuldar alim idi.
O, çox möhkəm türkçü idi. O, canı ilə, bütün varlığı ilə türkçü idi. Damarlarında türk qanı axırdı. O, Azərbaycanı əbədi müstəqil görmək, dünyanın ən çox sevilən, seçilən ölkəsi kimi görmək arzusu ilə bu dünyadan köçdü.
Dağ vüqarı, dağ ucalığı vardı Ədalət müəllimdə. O, kişi adam idi. Sözü üzə deyən, qorxu-hürkü bilməyən adam idi.O, həmişə çalışırdı ki, ümumiyyətlə, insanlar qorxaq olmasın. O, deyirdi ki, türklər heç vaxt qorxaq olmayıb. O, türk obrazını sanki öz şəxsində görürdü.Bu həqiqətdə də belə idi.
Ədalət Nəzərli qibtə olunası bir şəxsiyyət, dəyərli ziyalı kimi qəlblərdə daim yaşayacaq”.
Həkim Zöhrə Hüseynzadənin xatirələrindən: “Sevilən, əzizlənən, adı başa çəkilən, hörmət göstərilən müəllimlərdən biri də sağ qalsaydı bu il 90 yaşı tamam olacaq Ədalət Nəzərli idi. Əsl ziyalı ailəsində dünyaya göz açan Ədalət müəllim Azərbaycan xalqının neçə-neçə ziyalı nəslinin yetişməsində əvəzsiz iz qoyub getmişdir’’. Mən onu ilk və son dəfə qardaşı xalqımızın görkəmli rəssamı Hacıağa Nəzərlinin yubiley tədbirində görmüşəm. Surətinə ağır xəstəliyin sarılığı çöksə də, dizlərinin taqəti azalsa da, gözlərinin nuru zəifləsə də Ədalət müəllimin həyat eşqi, insanlara olan böyük sevgisi sönməmişdi. O, Hacıağa müəllimin həyat və yaradıcılığından, onun fırça dostlarından, eləcə də Azərbaycan xalqının ədəbiyyatı, mədəniyyəti və incəsənətindən gözəl sözlər, müdrik fikirlər söylədi ki, bu gün də o kəlamlar xatirimdən çıxmır. Nə qədər ki, Ədalət müəllimin yetişdirdiyi alimlər yaşayır, nə qədər ki, onun müqəddəs ocağında layiqli övladları yaşayır Ədalət müəllimin gözəl xatirəsi yaddaşlardan heç vaxt silinməyəcək:
Nə can əsirgədi, nə kamal, nə söz,
Könlünün çırağı gözündə yandı.
Neçə gənc alimin tutub qolundan,
Neçə kimsəsizə arxa dayandı.
Yaşadı, qüvvəti bada vermədi,
Düşündü ülfəti bada vermədi.
Yaratdı zəhməti bada vermədi,
Bircə təsəllimiz budur həyatda.
Respublikamızın elmi və pedaqoji ictimaiyyətinin Ədalət Nəzərlinin 90 illiyini qeyd etdiyi bir vaxtda onun adının əbədiləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı. Bakıdakı küçələrdən birinə Ədalət Nəzərlinin adının verilməsi, vaxtilə yaşadığı binaya və işlədiyi Azərbaycan Dillər Universiteti xatirə lövhəsinin vurulması, onun 90 illiyi ilə əlaqədar elmi-praktiki konfrans keçirilməsi, milli televiziyada haqqında veriliş hazırlanması Ədalət müəllimin ruhuna verilən yüksək qiymət sayılardı.
Ümid etmək istəyirik ki, Bakı şəhər İcra hakimiyyəti,Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Dillər Universiteti və milli televiziyamız bu xeyirxah missiyaya müsbət yanaşacaqlar.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
