Çanaqqala zəfəri, Stalin və Qarabağ | Modern.az

Nədənsə hər dəfə “Çanaqqala zəfəri” (məhz “zəfəri”, “döyüşü” yox) ifadəsini eşidəndə, Böyük Vətən Müharibəsi və Stalin gəlib dayanır gözümün önündə. Osmanlı İmperiyasıyla Sovet İmperiyasını, İstanbulla Moskvanı, Atatürklə  Stalini müqayisə etməyə başlayıram. Bəlkə də düz eləmirəm. Axı tarixi faktlara, şəraitə tarixçi kimi yox, sadəcə publisist baxışıyla nəzər yetirirəm.

"Velika Rossiya, a otstupat nekuda – pozadi Moskva"?

“Rusiya böyükdür. Amma geriyə yol yoxdur -  arxada Moskvadır”.
Bu sözləri biz - sovet uşaqları – müharibə haqqında kinolarda, Stalinin dilindən eşitmişik. Daha doğrusu sovet yazıçıları belə yazıb. Rəsmi sənədlərdə isə bu sözlərin 16 noyabr 1941-ci ildə Moskva uğrunda döyüşlərdə həlak olan zabit Vasili Kloçkova aid olduğu deyilir. Amma bu ifadənin “Ni şaqu nazad” əmri verən, döyüşdə geri çəkilənləri yerindəcə güllələmək üçün silahlı dəstələr yerləşdirən Stalinə aid olması daha həqiqətəuyğun görsənir. Böyük Vətən Müharibəsində nə etdi baş komandan, Marşal Stalin? Sərkərdə Kutuzovun 1812-ci ildə Napoleonla müharibədə sınaqdan çıxmış hərbi fəndini tətbiq etməklə, Moskvanı faşistlərə təslim etmədi. Moskvanın 30 kilometrliyinəcən gələn düşmənin qabağını kəsdi. Nəinki qabağını kəsdi. Sovet torpaqlarını azad etdi. Nəinki SSRİ-ni azad etdi. İmperiyasının sərhədlərini Avropanın ortasına qədər uzatdı. SSRİ öz yerində, dünyada sosializm adlı böyük bir imperiya qurdu.

“Möhtəşəm yüzillik” və Sultan Süleyman

Heç bir tarixi kitab oxumasaq da, “Möhtəşəm yüz il” serialına baxmaq kifayət edər. Osmanlı İmperiyasının sərhədlərinin yüzilliklər boyu haracan uzandığı, dünyanın əsas hissəsi olan Avropanın Türkiyəyə bac-xərac verməsi bu serialda daha aydın görsənir. Bəs sonu nə oldu? Eynən Çanaqqala döyüşündən 26 il sonra Böyük Vətən Müharibəsində baş verəcək bir şərait yarandı. İmperiya süquta uğraya-uğraya Türkiyə sərhədlərinə geri çəkildi. Arxada İstanbul idi. Döyüş başladı – Çanaqqala döyüşü və döyüşdə qələbə çaldı Türk əsgərləri. Amma Türklər müharibəni uduzdular. Stalin kimi öz İmperiyalarını bərpa edə bilmədilər. Xarici qüvvələr məhz bu döyüşdə məğlub olsalar da, yüz illər boyu dünyada at oynadan bir xalqı öz sərhədləri çərçivəsinə soxub ram edə bildilər. İndi sual olunur: Çanaqqala döyüşü zəfər, yoxsa məğlubiyyətdir?

Çanaqqala döyüşü və Azərbaycanın bəlalarının başlanğıcı

Qarabağ müharibəsi başlayanı əlinə qələm götürüb bu barədə yazanların əksəri “ermənilərə torpaqlarımızdan pay vermişik, bağışlamışıq” sözlərini işlədirlər. Mən də belə bilirdim. Amma bu sənədi görəndən sonra başa düşdüm ki, əslində belə deyilmiş:

ПРОТОКОЛ №3

Заседания Мусульманского Национального Совета

г. Тифлис 
29 мая 1918 г.

Председатель    Гасанбек Агаев

Секретарь         М.Махсудов

При­су­т­ство­ва­ли: 1) Ф.Х.Хойс­кий; 2) М.Ю.Джа­фа­ров; 3) М.Б.Гад­жи­нс­кий; 4) Ал.Б.Мах­муд­бе­ков; 5) Ф.Б.Ко­чар­ли­нс­кий; 6) Дж.Ме­лик-Ега­нов; 7) Р.Б.Ве­ки­лов 8) Г.Б.Шах­тах­ти­нс­кий; 9) Ах.Ахун­дов; 10) М.К.Ма­мед­бе­ков; 11) А.Шей­хуль-Ис­ла­мов; 12) М.Ма­гер­ра­мов; 13) Х.Б.Хас­ма­ме­дов; 14) Дж.Б.Гад­жи­нс­кий; 15) С.А.Ага­ма­лов; 16) Ша­ри­фов.

На отк­ры­тии за­се­да­ния член Со­ве­та Ф.Х.Хойс­кий док­ла­ды­ва­ет Со­ве­ту о ре­зуль­та­тах пе­ре­го­во­ров предс­та­ви­те­лей Со­ве­та с предс­та­ви­те­ля­ми Ар­мя­нс­ко­го На­ци­о­наль­но­го Со­ве­та по по­во­ду гра­ни­цы тер­ри­то­рии Азер­байд­жа­нс­кой и Ар­мя­нс­кой Фе­де­ра­ций. Ф.Х.Хойс­кий за­кон­чил свой док­лад со­об­ще­ни­ем, что для об­ра­зо­ва­ния Ар­мя­нс­кой Фе­де­ра­ции им ну­жен по­ли­ти­чес­кий центр, а та­ко­вым пос­ле от­хо­да Алек­са­нд­ро­по­ля к Тур­ции мо­жет быть толь­ко Эри­ван, а по­то­му ус­туп­ка Эри­ва­ни ар­мя­нам, ска­зал Хойс­кий, яв­ля­ет­ся не­из­беж­ной.

По это­му воп­ро­су выс­ка­за­лись Х.Б.Хас­ма­ме­дов, М.Ю.Джа­фа­ров, Шей­хуль-Ис­ла­мов (пос­лед­ний от име­ни пар­тии "Гум­мет"), М.Ма­гер­ра­мов (от име­ни Соц.Мус.бло­ка), ко­то­рые приз­на­ют ус­туп­ку Эри­ва­ни ар­мя­нам ис­то­ри­чес­кой не­об­хо­ди­мостью, не­из­беж­ным злом. Го­ло­со­ва­ние по это­му воп­ро­су да­ло сле­ду­ю­щие ре­зуль­та­ты: за ус­туп­ку Эри­ва­ни по­да­ет­ся 16 го­ло­сов из 28 об­ще­го чис­ла: про­тив - один; воз­дер­жав­ших­ся - трое.

За­тем ста­вит­ся на об­суж­де­ние воп­рос об об­ра­зо­ва­нии с ар­мя­на­ми кон­фе­де­ра­ции. За­тем пос­ле крат­ко­го об­ме­на мне­ни­я­ми этот воп­рос ста­вит­ся на го­ло­со­ва­ние. Та­кой по­ря­док бу­ду­ще­го уст­рой­ства Азер­байд­жа­на и Ар­ме­нии Со­ве­том при­ни­ма­ет­ся еди­ног­лас­но. Да­лее член Со­ве­та Ф.Х.Хойс­кий вно­сит пред­ло­же­ние о вклю­че­нии в сос­тав На­ци­о­наль­но­го Со­ве­та Тей­мур­бе­ка Ма­ки­нс­ко­го пу­тем ко­оп­та­ции, что Со­ве­том при­ни­ма­ет­ся еди­ног­лас­но.

Председатель   /подпись/     Гасанбек Агаев

Секретарь        /подпись/     М.Махсудов

ГААР, ф.970, on.1, д.1, лл.51, 52 (копия)

Bu sənəddən bir sitat: “Х.Хойс­кий за­кон­чил свой док­лад со­об­ще­ни­ем, что для об­ра­зо­ва­ния Ар­мя­нс­кой Фе­де­ра­ции им ну­жен по­ли­ти­чес­кий центр, а та­ко­вым пос­ле от­хо­да Алек­са­нд­ро­по­ля к Тур­ции мо­жет быть толь­ко Эри­ван, а по­то­му ус­туп­ка Эри­ва­ни ар­мя­нам, ска­зал Хойс­кий, яв­ля­ет­ся не­из­беж­ной”.

Demə biz Türkiyənin xətrinə, Aleksandropolun xətrinə,  o vaxt Türkiyənin zəbt etdiyi İrəvanı ermənilərə güzəştə getmişik. “Ərməniyyə Federasiyası” adıyla. Bağışlamamışıq, GÜZƏŞTƏ GETMİŞİK.  “Məndən keçdi, qonşuma dəydi” prinsipiylə hərəkət edən Türkiyə bu təhrikiylə nəinki ermənilərdən canını qurtardı, əksinə, qulağının dibində, qardaşı Azərbaycanın torpaqlarında ermənilərə dövlət yaratmaq üçün torpaq verdirdi. Protokola, rəsmi sənədə əsasən də yeni yaranan dövlətin adını da biz qoyduq – qədim Türk dövləti olan Ərməniyə, Armeniya. Necə deyərlər ermənilər, bu torpaqda qədim kökləri olan ərmənlər kimi yurd saldılar. Baxmayaraq ki, oxuyanda  “Qardaş olub Hayastan, Azərbaycan” oxuduq.

Ermənilərdə təqsir varmı?

İndi ermənilərin bir əli Türkiyədə, bir əli də Azərbaycanda. Arxalarında da 1918-ci ildəki kimi, həminki Avropa dövlətləri. Daha da güclənmiş, dünyaya ağalıq edən ölkələr. Özü az idi, Türkiyə Azərbaycanı da zibilə saldı. O vaxt bilə-bilə, indi bilməyə-bilməyə. Burda şair yaxşı deyib:

“Anadır arzulara hər zaman Qarabağ”.

Qarabağ mahnılarda arzularımızın anası idi. Amma əslində arzu deyildi, Qarabağ bizim idi. Hey oxuyurduq. Ermənilər isə sevə-sevə oxuduğumuz bu mahnını reallığa çevirdilər. İndi Qarabağ həqiqətən arzularımızın anasıdır. “Ad bizim, yar özgənin”.  Qorxuram ki, bir azdan “Anadır arzulara hər zaman İstanbul” oxuyaq. Belə getsə, o gün uzaqda deyil.