“Kino çəkmək xorda oxumaq kimidir”
Modern.az-ın müsahibi Ümumrusiya Teatr Akademiyasının “Dram sənəti” fakültələrini, Moskvada Ali rejissorluq və ssenari kurslarını bitirmiş, əməkdar incəsənət xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Aydın Dadaşovdur. O, 1975-ci ildən çalışdığı C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında 60-dan çox müxtəlif janrlı filmin direktoru, redaktoru, ssenari müəllifi, rejissoru, habelə çoxsaylı monoqrafiyaların, dərsliklərin müəllifidir.
– BDU-nun jurnalistika fakültəsində tələbəniz olmuşam.
– Tələbələrimi nadir hallarda xatırlayıram. Rejissor pedaqoq Mixail Romm yazır ki, yalnız tələbə kimisə özünə müəllim saya bilər.
– “Dramaturgiya”, “Müasir Azərbaycan dramaturgiyası”, “Ekran dramaturgiyası”, “Ekran publisistikası”, “Ssenari yaradıcılığı”, “Kinoşünaslıq”, “Televiziya reklamı”, “KİV-də reklam və marketinq”, “Rejisorluğun üslub problemləri” dərsliklərinin müəllifi kimi tanınırsınız.
– Dərsliklərinin müəllifi olsam da, bu fənlərin tədrisini əsasən dostlarım və keçmiş tələbələrim həyata keçirir. Üzərində çalışdığım dərsliyə dair fənlərin tədrisində maraqlıyam ki, tələbələrdən məhək daşı kimi istifadə edə bilim.
– Dərsliklər sahəsindəki boşluqlar aradan qalxırmı?
– Yox problemin kökü dərindir. Orta məktəb dərsliklərin nəşr edən nazirlik ali təhsil müəssisələrindən yan keçir. Xüsusən teatr, kino, televiziya sahəsində kadr hazırlığının dərslik problemi həllini tapmayıb. Kino haqqında dövlət proqramımız mövcuddur. Oradakı mütərəqqi maddələrdən biri də kino haqqında biliklərin əldə olunması, yayılması, bu sahədə dünyada baş verənlərin işıqlandırılması barədədir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi az da olsa müvafiq kitablar çap etdirir.
– Hansı mətbu orqanlarımızı mütəmadi izləyirsiniz?
– Yaranışından əməkdaşlıq etdiyim, dostlarımın çalışdığı “Ulduz”, “Qobustan” jurnallarını, “525-ci qəzet”i. Bir də “Ədalət” qəzetini. “Ədalət”dəki nekroloqları nəzərdən keçirməklə bizlərdən kimlərin dünyadan köçdüyünü izləyirəm. “Kult.az”, “Kulis.az”, “Publika.az”, “Modern. az”, “Avanqard.net”, “Azvision.az” saytlarını da həmçinin.
– Məqalədə başlıqlar vacibdirmi?
– Başlıq təhrikedici amildir. Bir şərtlə ki, başlıq materialın daxilindən çıxsın, cücərsin. Başlıq uzun ola bilməz, üç sözdən ibarətdirsə keçərlidir. İki sözdən olsa yaxşı, bir sözlü başlıq isə əladır.
– “Sarı mətbuat”a meyl haradandır?
– Bəzən mətbuat haqda danışanda “sarı mətbuat” ifadəsini də işlədirlər. Halbuki bəzən ən ciddi mətbu orqan da heç kimə lazım olmayan xəbəri yaymaqla özünü bir anda sarı rəngə çevirə bilir. Mənəviyyatca aşağı oxucunun səviyyəsinə enməklə saralır. Siyasi, iqrtisadi mədəni liderlərin həyatı kütlənin yemidir. Digər tərəfdən, seçkili vəzifələri tutmaq istəyənlər də gündəmdə qalmaq zorundadırlar. Nizami Gəncəvinin “Bənövşə ol qoxunu duymasınlar” deyimi isə siyasətdən, vəzifədən, maddi zənginlikdən uzaq olmaq istəyənlərin kredosudur. “İlahi məni kasıb elə ki bu əsərimi də bitirim” yazan Qoqol da bilirdi ki, maddiyyatla mənəviyyat barışmaz. Həyatda hansısa mənəvi missiyanı missiyanı yerinə yetirmək naminə kütlə marağından, sensasiyadan uzaq qalmaq məsləhətdir.
– Sensasiya barədə nə deyərdiniz?
– Hər hansı bir kütləvi informasiya vasitəsinin tirajını artıran faktor analogiyasız hadisədir, yəni sensasiyadır. Jurnalist faktı hadisəyə çevirən şəxsdir. İnformasiya bazarının tirajdan keçən rəqabət prinsipi jurnalistin peşəkarlığından asılıdır. Əsl peşəkar faktı hadisəyə çevirməyi informasiyanın gerçəkliyini qorumaqla bacarmalıdır. Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, sifarişli məqalələr azad sözün açarıdır. Lakin gerçəkliyi qorumaq şərtilə. Yəni qəzetin büdcəsini artıran ödənişli kommersiya məqaləsi də həqiqətə söykənməlidir.
– Siyasi görüşlərinin olması vacibdirmi?
– Cavanlıqda Nazim Hikmətin halını soruşurlar. Cavab verir ki, “iqtidarın durumunun iyidən iyi, müxalifətin kötüdən kötü olduğunu söylədikləri məmləkətdə taleyimi yaşamaqdayam”. Sənətkar, o cümlədən sadə adam taleyini yaşamalıdır. Siyasət kimi tarixi məsuliyyəti o sahənin peşəkarları öz üzərinə götürməlidir. Siyasi görüşlərin olması vacib olmaya bilər. Lakin, hər kəsin dövlətçilik mövqeyi olmalıdır.
– Dövlətçilik mövqeyi üçün nə tələb olunur?
– Vətəni sevmək! Aleksandr Gelman “Biz aşağıda imza edənlər” pyesində personajının dilindən: “Rusiyanı sevmək ağcaqayın ağaclarını qucaqlamaq yox, visdanlı adamın yanında durmaqdır” yazır. Vicdanlılar isə az da olsa həmişə var. Aristotel yazır ki, min adamdan birində ideya, yəni işığa istiqamətlənmə varsa cəmiyyət sağlamdır...
– “Demokratiya və İslam” monoqrafiyanızda göstərirsiniz ki, elm suallardan din cavablardan ibarətdir. Bəs güc suallardadır yoxsa cavablarda?
– Güc haqq-ədalətdədir. Sultan Əlaəddin Keyqubad: deyirdi “İki nəfər sənə tabedirsə, haqq-ədalətlə çalışmaq zorundasan. Haqq-ədalət odur ki, papaq başda olsun, çəkmə ayaqda”.
– Ədəbiyyatımızda inkişaf varmı?
– Ədəbiyyatın inkişafı üçün müvafiq informasiya bazarı vacibdir. Yəni əmtəəyə çevrilən yaradıcı təxəyyül müştərisini tapmalıdır. Əgər, ədəbiyyat adamı öz sənətindən dolanmırsa inkişaf yoxdur. Yeni əsərlər yazılır, kitablar çap edilir. Ədəbiyyatda gənclərin sayı artır. Lakin müvafiq bazar sistemi olmadığından əsərlər deyil, müəlliflər önə keçir. Müəllifin önə keçməsi isə demokratik prosesin üzərindən xətt çəkir. Odur ki, avtoritarlığa uyan müəlliflərimiz həddən artıq iddialıdırlar. Bu yaxınlarda istedadlı bir şair təxminən yazırdı ki, Ədəbiyyat İnstitutuna getdim, pişvazıma çıxan olmadı...
- Ciddi ədəbiyyat nədir?
– Ciddi ədəbiyyat qoyulan problemə görə müəyyənləşdirilir. Ədəbiyyat müəlliflə materialın mübarizəsidir. Nəzəri qaydalar üzrə qurulan ciddi ədəbiyyatda müəllif qalib gəlir. Kütləvi ədəbiyyatda və o cümlədən jurnalistikada müəllif məfhumu arxa plana keçir. Yəni müəllif materiala uduzur. Problem, müşkül isə tərəqqinin qarşısını kəsən amildir. Klassiklərimizdən Üzeyir Hacıbəyli üçün sevmədən hətta görmədən evlənmək, müasirlərimizdən Qan Turalı üçün öpdüyünü almamaq, aldığını öpməmək problemdir...
– Son dövrdə çəkdiyiniz “Çapıqlı adam”, “Sirk səmasının cazibəsi”, “Nisgil”, “Babam və mən” sənədli filmlərinizdə də problem qoyulduğundan internetdə geniş maraq doğursa da, kino çəkilişlərindən niyə uzaqlaşdınız?
– Kinomuz ən xırda problemin qoyuluşuna belə müqavimət göstərməklə özünü, kreslosunu sığortalayan xırda məmurlardan asılıdır. Uzun illər kinostudiyada çalışmaqla paralel pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul oldum. Kinoda, xüsusən sənədli filmlər sahəsində sistemsizlik yarandığından, iddialı xırda məmurlar meydan suladığından müəllimlik önə keçdi... Balzak yazır ki, ən xırda yırtıcı belə ovuna tərəf istiqamətləndikdə yanından keçmək belə təhlükəlidir...
– Kinomuzun dünya səviyyəsi ilə müqayisəsi mümkündürmü?
– Mümkünsüzdür... Dünyada digər sənət sahələri kimi kino da büdcəyə, məmura tabe deyil. Bütövlükdə isə kinofabriklə yaradıcı studiyalar bir idarəçilikdə deyil, qarşılıqlı münasibətlər sistemində mövcud olmalıdır. Vaxtilə çalışdığım redaksiya heyətində Moskvadan asılı olsaq belə ssenarilərin, filmlərin becərilməsi prosesi gedirdi... İndi üzvü olduğum bədii şuranın icra mexanizmi üçpilləli idarəçilikdəki məmurların əlindədir ki, orada da sistem yoxdur. Sistem olmadıqda isə hansısa məmurun əhval-ruhiyyəsi önə keçir.
– “İran kinosunun inkişaf təmayülləri” monoqrafiyasının da müəllifisiniz. İran filmlərinin inkişafına təkan verən başlıca faktor hansıdır?
– Son 30 ildə iranlı rejissorlar ciddi kino festivallarının mükafatlarını alıblar. İranda dünyadakı mütərəqqi iqtisadi model kinoya tətbiq edilir. İlk növbədə əmtəə, yəni satılıq mal sayılan filmin istehsalında rəqabət prinsipinin önə keçməsi vacibdir. Azərbaycanda da kinonu sağlam biznes faktorları üzərinə “oturtmaq” gərəkdir. Əks təqdirdə bu sahədə inkişafdan söhbət gedə bilməz.
– XXI əsrdə Azərbaycan kinosu necə, həmin o dünyəvi tələbləri ödəyə bilirmi?
– Kino sahəsində hansısa proses gedir. Bu sahədə müntəzəm kadr hazırlığı var, monoqrafiyalar yazılır, dərsliklər, dərs vəsaitləri az da olsa nəşr olunur, kinostudiyanın təmiri planlaşdırılır. Lakin kinonun ümumi iqtisadi qanunları var. Və kino üçün vacib olan dəyərini tədricən hazır mala ötürən əsas vəsait deyil. Yəni, bina, çəkiliş texnikası deyil. Əsas öz dəyərini hazır mala birbaşa ötürən iki dövriyyə vəsaitidir. Onun biri ssenaridir, digəri isə lentdir. Yəni o binanı da, kameranı da, montaj masasını da haradansa, lap xaricdən icarəyə götürmək mümkündür. Keçmiş sovetlər birliyində kinostudiya binası olmayan elə respublikalar var idi ki, filmləri festivallarda uğur qazanırdı. Yaxud da Türkiyədə “Yaşıl cam” məhəlləsində kiçik otaqlarda oturub tarixi filmlər seriallar, çəkirlər. Hər halda bu iş elədir ki, bugünkü kino marketin q üzərində bərqərar olmalıdır. Marketinqdə isə iki əsas maddə var: planlama və təhlil. Planlama ssenariyə, təhlil hazır filmə aiddir ki, inkişafın strategiyasını müəyyənləşdirir.
– Kinoda manipulyasiyanı necə başa düşək?
– Kino, o cümlədən teatr, xüsusən televiziya manipulyasiya imkanına, elementinə malikdir. Görürük ki, çoxsaylı insanlar səhnəyə, ekrana baxmaqla coşub ağlayır, yaxud gülür, yəni həmən təsirə düşürlər. Əlbəttə bu da cərəyanlarla birbaşa bağlıdır. Əyalət təfəkkürünün önə çəkən sentimentalizm, hissiyyat gerçəkliyi üzərində qurulan romantizm cərəyanları emosional pərəstişkarlarını həmən tapır. Stanislavskinin təbirincə, səhnədəki, ekrandakı kəs ağlayanda tamaşaçı gülür, əsl sənətdə əksinə olmalıdır. Əslində əyalət təfəkkürlü insanın təsir altına düşməsi daha asandı, nəinki savadlı və dünyadan xəbərdar kimsənin. Peşəkar öldürücü zərbələr vurmamalıdır.
– Nə üçün tamaşaçı dünya kinosunu daha maraqla izləyir?
– Dramaturji qanunların təzahürünə görə. Xaricdə ssenari ilk öncə mühasibat sənətidir. Orada ssenarinin yazılışı prosesinə çox önəm verilir. Onu dramaturji qanunları bilən mütəxəssislər yazır. Bundan başqa xaricdə sosial sifariş öyrənilir. Onlar bilir ki, insanlar nəyi seyr etmək istəyir, ancaq ondan sonra mövzu seçilməklə ssenari yazılır, film çəkilir. Daxili, xarici bazarın tələbini ödəyən iqtisadi mexanizm qurulmalıdır.
– Dünya kinosundakı proseslərə yaxından bələdsiniz. Kinomuz hansı istiqamətə getməlidir?
– Pedaqoji fəaliyyət bütün uğurlu filmləri izləməyi, avtoritarlığa məxsus şifahi deyil, demokratik mühitə uyğun yazılı təhlili tələb edir. Bizim yolumuz cərəyanı modernizm sayılan, sərbəst bazara yönəlikli demokratiya yoludur. İndiki şəraitdə informasiya bazarında yeri olmayan qəzetin belə mövcudluğu şübhəlidir. Bazara istiqamətlənməyən, beynəlxalq bazarlara satılmayan kino haradasa göstərilə bilməz. Ona görə də bizim çəkdiyimiz filmlər Azərbaycanın imicinə xidmət edir deyib, özümüzü aldada bilmərik. Çünki bizdə təkrar istehsala rəvac verən müvafiq marketinq sistemi yoxdur. Dünya üzrə gəlirli iqtisadi sahə sayılan kinonun büdcədən maliyyələşdirilməsi prosesi uzun çəkə bilməz. Dövlətçiliyimizin torpaqlarımızın azadlığı kimi ciddi problemi vardır.
– Dünya kinosunda elə bir film varmı ki, peşəkarlıq baxımından sizi qane etmir?
– Xeyr, peşəkarların seçimində elə bir film yoxdur. Qavrayış baxımından mübahisəli filmlər vardır. Məsələn, Lars von Triyerin demokratiya modeli barədəki «Dogvill», yəni “İt qəsəbəsi” filmi qavrayış baxımından sensasiyaya səbəb oldu. 22 iyul 2011-ci ildə Norveçin Utoyya adasında 70-dən artıq insanı qətlə yetirən ultrasağçı terrorist Anders Breyvikin “Doqvill” filminin təsiri altında kütləvi qırğın törətməsinə Lars Fon Triyerin təəssüflənməsi bu ekran əsərinin təsir gücü ilə yanaşı, rejissorun sosial məsuliyyətini də nümayiş etdirdi. Ötən əsrdə Miloş Formanın “Qu quşu yuvası üzərindən uçuş” filmi də sosial təsir gücü ilə mübahisə yaratmışdı. Əslində “Qu quşu yuvası üzərindən uçuş”, yaxud “Dogvill” filmlərinin ideyası budur ki, çox kasıb və mənəvi dəyərlərin olmadığı ölkədə demokratiya mövcud ola bilməz. Sənət baxımından yüksək səviyyəli ekran əsərlərinə münasibət subyektiv ola bilməz, müəyyən sənət qanunlarının tətbiqindən söhbət gedə bilər. Kino çəkmək xorda oxumaq kimidir, mütəxəssislərin birliyi vacibdir.
– Dünya kinosunda hansı filmlər gəlir gətirir?
– Tam demək olmaz ki, çox pul qoyanda, çox da pul götürmək olur. Kifayət qədər filmlər var ki, az maliyyə xərclənməsinə baxmayaraq, milyonlarla gəlir gətirib. Bugünkü marketinq sistemində filmin istehsalına qoyulan pul qədər də vəsait xərclənməlidir ki, o yayılsın, dünya bazarına çıxarılsın. Burada da peşəkarların sırasına iqtisadiyyatla, marketinqlə bağlı mütəxəssislərin də cəlb olunması əsas göstəricidir. Kino sahəsində vaxtilə bizim qürur duyduğumuz peşəkarlar olub. Təəssüf, illər keçdikcə biz onları itiririk. Bizim tələbələrimiz artıq kinostudiyada deyil, televiziyada çalışırlar.
– Milli seriallarımıza münasibətiniz necədir?
– Birincisi, müstəqil televiziyanın serialları onun maliyyə strategiyasını mühüm əhəmiyyət daşıyan reklam bazarı ilə müntəzəm əlaqəni müəyyən edir. Məsələn, ərzaq məhsullarının reklamında qadın auditoriyasına ünvanlanan serial gərəkdir. Avtomaşın reklamı isə əsasən kişilərə ünvanlandığından onları maraqlandıran mövzu önə keçir. Amma büdcədən seriallar üçün pul ayrılması sadəcə müstəqil televiziyalara köməkdir. Ümumiyyətlə, isə televiziyaların maliyyə qaynağı bir mənbədən olmamalıdır.
– Kino aləmindən kimlərlə dostluğunuz davamlıdır?
– Televiziyadan fərqli olaraq kinostudiya fabrik kimidir. Yad adamlar yoxdur. Ömrümüz Ceyhun Mirzəyev, Xamis Muradov, Tofiq Məmmədov, Fikrət Əskərov, Akif Nuriyev, Yuri Varnovski və digərləri ilə birgə keçib. Sevimli aktyorlarımızdan Nəsibə Zeynalova, Amalya Pənahova, Hamlet Xanızadə, Yaşar Nuri ilə davamlı ünsiyyətdə olmuşuq. Kinoxronikada birgə çalışdığımız operatorlardan Sərdar Vəliyevlə, Rafiq Salamzadə ilə uzun illər salnamə çəkmişik deyə dostluğunuz davamlıdır.
– Salnamə materiallarından istifadə olunurmu?
– Əlbəttə bütün televiziyalar bu materiallardan istifadə edirlər. Yəqin ki, peşəkarlara müraciət olunsa, sivil ölkələrdəki kimi sənədli seriallar da yaranacaq. Kinoxronika peşəkar əlində sənət əsərinə çevrilə bilir.
– Bəs bizim televiziya sahəsində kimləri dəyərləndirirsiniz?
– Rəhmətlik Elşad Quliyevin dövründə davamlı olaraq telefilmlər çəkmişəm. İlk telerejissorlarımızdan Arif Babayev haqqında kitab yazmışam... Qulu Məhərrəmovla “Televiziya və radio tamaşaları” dərsliyini yazmışıq... Maşallah daim həyat püskürən Rafiq Hüseynova dərin rəğbətim var. Televiziyada işıqçılıqdan başlayıb, sədr müavini vəzifəsinədək yüksələn Rafiq Hüseynov totalitarizmin, senzuranın göstəricisi sayılan diktor yox dramaturji qanunları, ekran sənətini bilən aparıcıdır, müəllifdir, professordur... Vaxtilə televiziyada reportaj metodunda əvəzsiz saylan “Ekler” kamerası, 16 mm-lik “Kodak” lentində filmlər çəkdiyimiz operator Adil Abbasov, səs rejissoru Rəşad Mustafayev səviyyəli peşəkarlardır.
– Ədəbiyyat aləmində kimlərin adını çəkərdiniz?
–Akademik Bəkir Nəbiyevin, professorlardan Şamil Salmanovun, Hüseyn İsrafilovun, Seyfulla Əsədullayevin, Qorxmaz Quliyevin, Himalay Qasımovun, Xeyrulla Məmmədovun, şairlərdən Gülhüseyn Hüseynoğlunun, Zəlimxan Yaqubun, Ələkbər Salahzadənin... Ölənlərə rəhmət, qalanlara uzun ömür...
– Kino ilə televiziyanı bir-birinə nə bağlayır?
– Təəssüf ki, bizdə düşünürlər ki, televiziyanın sələfi radiodur. Dünyanın heç bir ölkəsində radio ilə televiziya bir təşkilat daxilində deyil. Bunlar bir-biri ilə əks funksiyalı sənət sahələridir... Televiziya kinonun sələfidir. Televiziya da, kino da təsvir sənətidir. Teleinformasiyada bir o qədər yox, televiziyanın tədris və əyləncə funksiyalarında məhz ssenariçiyə, rejissora, kinoşünasa ehtiyac duyulur. Deməli, televiziyanın elə üçdə-ikisi müvafiq təhsil verən Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinə aiddir. O ki, qaldı teleinformasiyaya, Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dörd kafedrası üzrə informasiya ilə bağlı tədrisi yüksək səviyyədə həyata keçirir. Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində isə mövcud on beş kafedra digər dərslərlə yanaşı marketinqlə, reklamla, sosiologiya sahələrinə meydan verir. Orada və dünyanın mütərəqqi universitetlərində ümumiyyətlə dram nəzəriyyəsi, rejissorluq, operatorluq, montaj fənləri geniş tədris olunur. Dövrün tələbidir, tədricən bizdə də bu problemlər həllini tapacaq...
– Ekranı maraqlı etmək üçün nə tələb olunur?
– Peşəkarlıq. Aristotel yazırdı ki, hər hansı bir əsər yeddi qatlı piroq kimidir. O gərək yeddi zümrəyə ünvanlansın, çoxluğun problemini əhatələndirsin. onların tələblərinə cavab versin. Tamaşaçı üçün ssenari yazırsansa, o, dramaturji qanunlar əsasında qurulmalıdır. Sənətdə vəd verən istedad yox, qarantiyalı, təminatlı peşəkarlıq əsasdır.
Elmin Nuri
