Vaxtı ikən İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü”, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” və s. müəlliflərin əsərləri ekrana köçürülüb. Sayını artıra biləcəyimiz onlarla bədii əsər filmə çevrildikdən sonra qızğın müzakirələr doğurublar. Bəzi tənqidçilər hesab edir ki, ekranlaşdırma oxucunu bədii əsərin mütaliəsindən kənara itələməklə bərabər, həm də əsərin bədii çəkisinə ciddi zərər vurur. Çünki ekran fərziyyəsində bəzən roman, yaxud povest müəyyən ixtisarlara, düzəlişlərə məruz qalır.
Əsəd Cahangir (ədəbi tənqidçi): “Bədii əsərin bədii filmə çevrilməsi prosesində ya əsər qazanır, ya da itirir. Məsələn, Patrik Züskindin “Ətriyyatçı” romanı əsasında film çəkilib. Mənə elə gəlir ki, əsər burda itirib. Çünki əsər o qədər güclüdür ki, film onunla müqayisədə kölgədə qalır. Yaxud Umberto Ekonun “Qızılgülün adı” romanı əsasında bədii film çəkilib və əsər bundan itirib. Ekonun özü də buna narazılığın bildirib. Amma elə əsərlər var ki, onlar filmə çevrilməklə nəyisə qazanıblar. Bizim ədəbiyyatda itirən əsərlər də var, qazanan əsərlər də. Məsələn, ilk dəfə “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı əsasında çəkilən filmə baxanda gözlədiyim effekti ala bilmədim. Bədii əsər ssenari əsasında filmə çevrilməklə itirmişdi. Sonra ikinci film çəkildi. Amma yenə də roman bundan qazanmadı. Əks hallar da ola bilər. Məsələn, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım” romanı əsasında “Axırıncı aşırım” filmi çəkildi. Film olduqca güclü alınıb. Həmçinin Səməd Vurğunun “Komsomol poeması” əsasında çəkilən “Yeddi oğul istərəm” filmi əsərə çox şey qazandırdı. Ola bilir ki, film əsərə adekvat olsun. Məsələn, İsa Hüseynovun “Saz” və “Tütək səsi” povestləri əsasında çəkilən “Tütək səsi” filmi eyni uğura malikdir. Səviyyə cəhətdən bir-birlərini tamamlayırlar. Bədii əsərin filmə çevrilərkən qazanıb-itirməsi iki amildən asılıdır: ssenarinin yaxşı yazılması və rejissorun işi. Tutaq ki, Ü. Hacıbəyovun “Arşın mal alan” librettosu əsasında iki film çəkildi. Bunlardan birincisi 1945, ikincisi isə 1966-cı ildə. Mənim şəxsi fikrimdir ki, 1966-cı ildə Tofiq Tağızadənin çəkdiyi film 1945-ci ildə Rza Təhmasibin çəkdiyi filmdən daha effektlidir. Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması əsasında çəkilən film çox zəifdir. “Dədə-Qorqud” eposunun motivləri əsasında Anar ssenarisi əsasında çəkilən film çox uğurlu alınıb və dastanı xalqa daha yaxından tanıda bilib.
Yaşar (yazıçı): “Bu suala bir mənalı cavab vermək mümkün deyil. Çünki burda müxtəlif cür yanaşmalar ola bilər. Film var ki, bədii əsərdən daha səviyyəli alınıb. Mən bir-neçə nümunə də çəkə bilərəm. Məsələn; rus rejissoru Aleksey Germanın məşhur bir filmi var – “Müharibəsiz 20 gün”. Simonovun ortabab bir əsəri əsasında çəkilmiş film idi. Amma film dünyanın ən məşhur festivallarında mükafat aldı. Yaxud onun öz atasının əsəri əsasında çəkdiyi “Mənim dostum İvan Lapin “ filmini də buna misal göstərə bilərik.
Məşhur “Spartak” filminin özü ortabab roman əsasında çəkilmişdi. Eyzenşteyn deyirdi ki, mən “Kapital”ı ekranlaşdırıb sübut edəcəyəm ki, bədii mətn rejissor üçün böyük bir əhəmiyyət kəsb etmir. Təsəvvür elə, Karl Marksın “Kapital” əsərində orda ekranlıq nə var ki? Heç nə! Təbii ki, elə hallar da olur ki, çox güclü bir bədii əsər öz gücünü filmdə əks etdirmir. Əsərdən aldığın təəssüratı filmdə görmürsən. Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanı indiyədək ekranlaşdırılmayıb. Markes onu heç kimə vermədi. Məşhur bir sözü var: “Urşulanı Sofi Loren oynayana kimi hərənin nəzərində bir Urşula var. Amma Sofi Loren onu oynayandan sonra hamı Urşulaya Sofi Loren kimi baxacaq”. Hərənin təsəvvüründə bir Urşula var və mən də onu itirmək istəmirəm”. Tanınmış rus rejissoru Kozintsev “Kral Lir” və “Hamlet”i çəkdi. O, Şekspirin əsərlərindən böyük sənət işi yarada bilirdi. Onları ekrana gətirməyi bacardı.
Bədii əsərlərin ekranlaşdırılması çox müsbət nümunəsi Azərbaycanda da var. “Dolu” və “Mahmud və Məryəm”i buna misal göstərmək olar”.
Əli İsa Cabbarov (rejissor): “Ekranlaşma zamanı itkilər olur. Filmin romandan güclü olması variantı olmayıb hələ. Amma romanın ekranlaşdırılması əsərin populyarlaşmasına səbəb olur. Bu cəhətdən əsərin, müəllifin, əsərdə qaldırılan problemlərin populyarlaşması üçün romanın ekranlaşdırılması effektlidir. Amma əsərin yüzdə-yüz filmə gətirilməsi mümkün deyil. Filmin öz dili var, ədəbiyyatın öz dili. Necə ki, ədəbiyyatı başqa dilə tərcümədə itkilər olur. Amma yaxşı tərcümə əsəri dünyada populyarlaşdırır”.
Elmin Nuri
