Azərbaycanda siyasi fikir qədim dövrdə müxtəlif miflərin və əfsanələrin əsasında yaranmışdır. Bu miflər və əfsanələrdə Azərbaycan xalqının ulu babalarının bəzi siyasət məsələlərinə dair baxışları öz ifadəsini tapmış və bu qədim fikirlər onun təfəkküründə dərin iz salmışdır. Azərbaycanda dövlət və hakimiyyət ideologiyası qismində irəli sürülmüş mənəvi-əxlaqi, sosial, iqtisadi və siyasi baxışlar daha çox ilk dinlərdən biri olan zərdüştilikdə ifadə olunmuşdur. Qədim şərqin və Azərbaycanın siyasi fikrinin ilk abidəsi “Avesta” olmuşdur. Burada siyasət, siyasi və ictimai fikir məsələləri, qədim hüququn vacib problemləri ifadə olunmuşdur. İnsan şüurunun inkişafı yollarının uzun müddət axtarışı nəticəsində ilk dəfə olaraq “Avesta” adı altında yazılı qanunlar yaradılmışdır. “Avesta” qədim dövrdə və erkən feodalizm dövründə Azərbaycandakı fəlsəfi-siyasi və hüquqi cərəyanların, təlimlərin öyrənilməsi üçün başlıca mənbədir. “Avesta”nın yüksək elmi dəyəri bundadır ki, o Azərbaycan siyasi fikrinin və qədim hüququn ümumi problemləri ilə bilavasitə bağlıdır və bu biliklərin özünəməxsus ensiklopediyası kimi çıxış edir. Digər tərəfdən, “Avesta” xalqın dövlətçilik müdrikliyinin ifadəsidir. “Avesta”ya görə, dövlət göylərin padşahlığının yerdə reallaşmasıdır. Burada dövlətə xas olan bəzi funksiyaları da görmək olar. Onlar aşağıdakılardır: malik olmaq, nəzarət etmək, idarə etmək, cəzalandırmaq, müdafiə etmək, həmçinin qayğı göstərmək, yedizdirmək, sığınacaq vermək, əhalinin artımını tənzimləmək və nəzarətdə saxlamaq, ölkənin müdafiəsi üçün silahlı qüvvələrə malik olmaq, müqavilələr bağlamaq və s. “Avesta”da “dövlət” anlayışı hər bir xarici nəzarətdən daxili müstəqillik, sərbəstlik və suverenlik, ayrıca bir ərazi və zərdüşt dininin ardıcılları üzərində ayrılmaz hökmranlıq etmək, onların səylərini şər qüvvələrlə mübarizəyə, gələcək cəmiyyətin yaradılmasına istiqamətləndirmək imkanı kimi nəzərdə tutulur. «Avesta»ya görə, dövlətin əsas funksiyalarından birini kütlələri səfərbər edən, xalqın vahidliyini möhkəmləndirən müqəddəs odu qoruyub saxlamaqdır. “Avesta” Aşinin qorunmasını zəruri hesab edir, çünki xalqın rifah halı, idarəetmənin ədalətli obrazı, həmçinin hər bir insanın varlı olması və şəxsi həyatı bundan asılıdır . “Avesta”da nəzərdə tutulan bir sıra digər tədbirlər dövlətin iqtisadi qüdrətinin möhkəmlənməsinə yönəlmişdir ki, bunlarsız düşmənə qalib gəlmək olmazdı. “Avesta”da hökmdarlara, dövlət başçılarına xüsusi yer ayrılır. Belə ki, burada dövlət başçısı eyni zamanda ali və dini rəhbərdir, o, xalqın fikirlərini və istəklərini düzgün məcraya yönəldə bilən, xalq arasında zərdüştlik dini təlimini yayan ideoloq olmalıdır. Hakimiyyətin özü sakral hesab olunurdu və onun mənşəyi Xeyir və Şərin əbədi mübarizəsi haqqında rəvayətə əsaslanan dini ənənə ilə əlaqələndirilir və müqəddəsləşdirilirdi. Fəlsəfədə və dində çox vaxt siyasətin əsaslandırılması, əxlaqda isə ona bəraət qazandırmaq cəhdləri olmuşdur. Məlumdur ki, orta əsrlərdə həm Qərbdə, həm də Şərqdə dini dünyagörüşü hakim olmuşdur. Dövlətə, hüquqa dini münasibət bir çox əsrlər mühafizəkar və mürtəce siyasi proqramların söykənəcəyi idi. Həmçinin III əsrdə Azərbaycanda yayılmış Maniçilik təlimi haqqında məlumat verilməlidir. Bu təlimdə də əksliklərin mübarizəsi, dünyanın əsasında dualizmin olması haqqında fikirlər diqqət mərkəzinə gətirilməlidir.
Azərbaycanda orta əsrlərdə siyasi ideyaları izah edərkən V əsrdə Azərbaycanda yayılmış Məzdəkilər hərəkatına diqqət yetirmək lazımdır. Məzdəkə görə, insanlar Allah tərəfindən dünyaya eyni çür gəliblərsə, hüququları da eyni olmalıdır və Allahın bütün nemətləri bərabər şəkildə hər kəsin arasında bölüşdürülməlidir fikirləri izah olunmalıdır.
VII əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanda tədricən İslam dini hakim dinə çevrilmişdir. İslam Azərbaycan torpağına yeni, bütün mümkün ideyaları (hənifi, şəfiyi, maliki və s.) və müsəlman hüququnu gətirmişdir. Bu istiqamətlər müxtəlif yollarla, lakin dinin üstünlüyü mövqeyindən müxtəlif hüquqi situasiyaların və hakimiyyət, dövlət və siyasətin mənşəyi konsepsiyasının izahını verirlər . Orta əsrlər Şərqində demokratiya və azadfikirlilik, cəmiyyətin ədalətli idarə edilməsi ideyaları geniş yer tuturdu. Bu baxımdan Azərbaycan siyasi fikrinin tanınmış nümayəndəsi Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi Nasiri” və s. əsərlərdə ədalətli dövlət və cəmiyyət problemlərinin qoyulması xüsusilə diqqəti cəlb edir. Görkəmli Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sində də ədalətli cəmiyyət obrazının yaradılması insan hüquqları problemi prizmasından olduqca əhəmiyyətlidir. Adətən müsəlman mütəfəkkirlərinin sosial ədalət probleminə və ictimai təşkiledilmənin formalarına müraciətlərinin nəzəri bünövrəsini araşdıran bu tədqiqatçılar onun kökündə antik yunanların irsinin durduğunu göstərirlər. VIII əsrdən başlayaraq İslamda ictimai həyatın reqlamentləşdirilməsi və nizamlanmasına müstəsna əhəmiyyət verilir. Məsələn, təhlil göstərir ki, tarixi Azərbaycan mütəfəkkirlərinin bir çoxu ideallardan uzaq olmuş, onların başlıca səyləri ədalətli sosial quruluş nəzəriyyələrinin yaradılmasına yönəlmişdir. Bu baxımdan ideal cəmiyyətdə dövlət quruluşu ideyaları xüsusi maraq doğurur. Belə cəmiyyətə müharibələr yaddır, burada sülh və dostluq çiçəklənir, qoşunlar və silahlanma yoxdur. Azərbaycan mütəfəkkirlərinin baxışlarının mərkəzində müdrik, xeyirxah, cəsarətli insan durur, Nizami Gəncəvinin sözləri ilə desək, onun üçün ən əsası “sağlamlıq, təhlükəsizlik və təminatdır”. Böyük şair öz “Xəmsə”sində belə bir ədalətli cəmiyyətin layihəsini yaradır. O, burada özünün təliminin məqsədini ətraflı ifadə edərək nə ağaların, nə qulluqçuların, nə istismar edənlərin, nə də istismar olunanların olduğu harmonik cəmiyyət obrazı yaradır. Bu cəmiyyətdə siniflər və düşmənçilik yoxdur, insanlar yalnız qocaldıqdan sonra ölürdülər. Mütəfəkkir bu sosial idealın həyata keçirilməsini gələcək nəsillərə vəsiyyət edirdi . İnsanlarda, xüsusilə dövlət başçılarında daim daha çox müsbət keyfiyyətləri görmək istəyən filosof heç şübhəsiz ki, İsgəndəri dünya tarixinin ən ideal şəxsiyyəti kimi yaratmaya bilməzdi . Araşdırılan mövzu kontekstində məşhur Azərbaycan mütəfəkkiri Nəsirəddin Tusinin əsərləri, xüsusilə də “Əxlaqi Nasiri” əsəri xüsusi maraq doğurur. N.Tusinin ideyalarına görə dövlət beynin səylərinin nəticəsi kimi çıxış edir və o zaman yaranır ki, bir-biri ilə düşmən olan insanlar affektlə idarə olunan təbii vəziyyətin faydasızlıqlarını görərək, öz üzərinə onların müdafiəsi, təhlükəsizliyi və s. kimi fərdi təbii hüquqlarının reallaşdırılmasını götürən təsisatın yaradılması üçün könüllü birləşirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, N.Tusidə “dövlət” və “cəmiyyət” anlayışları identikdir. O, dövlət-cəmiyyətin strukturunu işləyib və onun fikrincə, dövlət insanın fəal iştirakına, insan isə – dövlətin dəstəyinə ehtiyac duyur. N.Tusi hesab edirdi ki, ideal dövlət “insanların elə xüsusi birliyidir ki, burada onların birgə səyləri faydalı işlərin görülməsinə, şər hərəkətlərin aradan qaldırılmasına imkan verməyə yönəlir. Bu insanlar arasında baxışlarda və əməkdə ümumilik mövcuddur. Burada insanların gördükləri işlər müdriklik qanunları ilə yaxşı düşünülmüş əsasda və gözəl nizamlanmış, təmiz qarşılıqlı münasibətlər zəminində həyata keçirilir. Burada fayda və hər bir insanın vəziyyəti nəzərə alınır, hər kəsin əməyinin son məqsədi vahiddir, hər bir insanın arzu və istəkləri üst-üstə düşür”. Belə dövlətdə N.Tusi dövlət və dinin vəhdəti, dünyəvi və dini hakimiyyətin bölünməməsi, bir şəxsin qismində dünyəvi və dini təbəqələrin nümayəndəsinin birləşdirilməsi prinsiplərini qəbul edir. Bu dövlətdə, mütəfəkkirin göstərdiyi kimi, din – əsas, dövlət isə onun dayağıdır. İdeal dövlət - şəhərin mərkəzi ideyasını mənəvi-siyasi dəyər kimi ədalət ideyası təşkil edir. N.Tusi həmçinin bu dövlətin idarə olunması, təkmilləşdirilməsinə dair müxtəlif funksiyaları, onları yerinə yetirməli olan orqanları da müəyyən edir, ideal dövlətə qarşı şər dövlətin üç tipini qoyur: cəhalətli, şərəfsiz və yanılan dövlətləri. O, eləcə də dövlət idarəçiliyinin özünəməxsus ayrı-ayrı strukturlarının və vəzifəli şəxslərin sxemini yaratmış, lakin onlar arasında dəqiq fərqləri göstərməmişdir. Bu halda idarəetmə strukturu aşağıdakı iyerarxiya ilə təqdim olunur: müdriklər; maarifçilər, həmçinin dini maarifçilər; keşikçilər; ictimai qayda-qanunun nəzarətçiləri, maliyyəçilər. Mütəfəkkirin fikrincə, dövlət qanunsuz mövcud ola bilməz, başqa sözlə, dövlət qanun üzərində durur. N.Tusi göstərirdi ki, ölkəyə rəhbərlik etmək istəyən adamın yeddi xüsusiyyəti olmalıdır: atalıq, alicənablıq, mətinlik, kişilik əzmi, səbirli olmaq, var-dövlət sahibi olmaq ( bu xalqın malına tamah salmamaq üçün lazımdır), sadiq və işgüzar köməkçilərə malik olmaq. Yalnız bu göstərilənlər olarsa , dövlətin başçısı ölkəni düzgün idarə edə bilər . N.Tusinin “Siyasət” anlayışına yanaşmasının təhlili onun siyasətə aşağıdakı təsnifat formalarını verdiyini göstərir: dövlət siyasəti, hərbi siyasət, dini siyasət, daxili siyasət. Bu halda o, dövlət siyasətinə başlıca yer ayırır və onu “siyasətlərin siyasəti” adlandırır. Tusi siyasəti bir elm hesab edir və özünün dövlət nəzəriyyəsində bu elmin dövlət idarəçiliyində tətbiqinə çalışır. Burada siyasət təkcə öz çərçivəsində qalmır, etika sahəsinə keçir. Tusinin anlamında siyasət və etika qarşılıqlı əlaqədədir, bunun əsasında mütəfəkkir “siyasi ədalət” anlayışını işlədir. Böyük mütəfəkkir siyasətin aşağıdakı növlərini göstərir: - fəzilətli siyasət, buna imamət də deyilir. Belə siyasətin məqsədi xalqı kamilləşdirmək, nəticəsi isə səadətə çatdırmaqdır; - naqis (nöqsanlı) siyasət, buna zorakılıq da deyilir. Belə siyasətin məqsədi xalqı qul halına salmaq, nəticəsi isə bədbəxtlik olar. Qeyd etmək lazımdır ki, N.Tusi dövlətlərin xalq kütlələrinin taleyini yaxşılaşdırmaq məqsədi güdən müxtəlif formalarını və variantlarını təklif etməklə mütləq monarxiya müdafiəçisi mövqeyində qalmışdır. İdeal dövlətə mütləq monarx rəhbərlik edir, buna uyğun layiqli insan olmadıqda, rəhbər funksiyasını “Ali Qanunvericilik Şurası” yerinə yetirir. Siyasətin elm və sənət, məharət kimi tanınması bəzən bu sənətin və elmin insanların əksəriyyəti üçün əlçatmaz olması barədə, bir istedad kimi siyasi fəaliyyət və ədalətli, müdrik hökmdarın istisna rolu haqqında mülahizələrlə müşayiət olunurdu. Mütəfəkkirlər hakimiyyətə ədalətli, ağıllı və maarifli hökmdarların gəlməsinə ümid edirdilər. Belə ki, Xaqani Şirvani hesab edirdi ki, xalqın yoxsul vəziyyətini ədalətli hökmdar yaxşılaşdıra bilər. Lakin mövcud monarxiya quruluşu Xaqaniyə təbii gəlirdi və o, başqa siyasi quruluşu digər formalı dövləti təsəvvür etmirdi. Azərbaycan fəlsəfi-siyasi fikrinə humanist - mütəfəkkir kimi daxil olmuş Məhəmməd Füzuli də Azərbaycan hökmdarlarının şəxsində müharibələrin qarşısını ala bilən qüvvəni görürdü. Onun fikrincə, müdrik hökmdar, onun rəhbərlik etdiyi dövlət müharibəyə gedən yolun qarşısını kəsə bilər. Füzuli sülhə çağırırdı, o sülhün təkcə xalqa deyil, həm də hökmdarların özləri üçün də üstünlüklərindən danışırdı. O, zorakılığın istənilən formasına birmənalı şəkildə tənqidi yanaşırdı və istismarın istənilən formada təzahürünü, məzəmmət edirdi, pisləyirdi. Ancaq bu, feodal quruluşunun tənqidi yox, hər saat rast gəldiyi zorakılığın tənqidi idi. Fikrimizcə Füzulinin işıqlandırılması və qiymətləndirməsində yer tutan humanist əxlaqın, eləcə də asketizm və pessimizm prinsiplərinin təbliğini iki planda nəzərdən keçirmək olar: mütəfəkkirin yaşadığı cəmiyyətin mənəvi prinsiplərinin onun tərəfindən obyektiv-realist dərk edilməsi, əks etdirilməsi, qiymətləndirilməsi planında və mistik sufizm fəlsəfəsi kontekstində Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş dövr mütəfəkkirlərinin konsepsiyalarında siyasətin optimallığı problemi köhnə baxışlar sisteminə yeni ideyaların daxil edilməsi, mühafizəkar siyasi proqramın əsaslandırılması və modernləşdirilməsi vəzifəsinə tabe etdirməklə həll edilirdi. Siyasi fikrin real tarixi həmişə sosial qüvvələrin kəskin mübarizəsi sahəsi olmuşdur. Burada başlıca stimul dövlətin mövcudluğu səbəblərini və inkişaf perspektivlərinin dərk edilməsi yox, dövləti, dövlət siyasətini onu görmək istədiyin kimi təqdim etmək cəhdi, növbəti tarixi vəzifənin həllinə təsir etmək cəhdi, yaxud mövcud olanın qorunması ilə bağlı ənənəyə söykənmək istəyi idi.
Sədaqət Əvəz qızı Şükürova
Dövlət İdarəçilik Akademiyasının 3-cü kurs tələbəsi
