Dünya əhalisi müxtəlif dillərdə danışaraq bir-biri ilə ünsiyyət qurur. Hansı dilin daha zəngin, daha güclü dil olması hər zaman müzakirə mövzusu olub. Burada müxtəlif kriteriyalar nəzərdən keçirilə bilər. Məsələn, dilin əhatə etdiyi coğrafiyanın genişliyi, bu dildə danışan insanların sayı, dilin neçə ölkədə rəsmi statusa malik olması və s. Başqa kriteriya isə dilin söz dağarcığı - lüğət tərkibidir.
Modern.az dünyanın söz ehtiyatı baxımından ən zəngin dillərini araşdırıb.
Yəni hansı dildə söz ehtiyatı - kəlmələrin sayı daha çoxdursa, bu dil zəngin dil hesab olunur. Əslində hansı dildə daha çox söz olduğunu bilmək çətin məsələdir. Çünki tarixən bir-biri ilə qaynayıb-qarışan xalqların dilləri də bir-birindən təsirlənib. Müasir dünya dillərinin hamısında çoxlu alınma sözlər var. Belə olan halda dillərin zənginliyini müəyyən edərkən bir neçə dildə istifadə olunan hansısa sözün konkret bir mənşə dilinə, yaxud istifadə olunduğu bütün dillərə aid edilməsi ilə bağlı texniki məsələlər ortalığa çıxır.
Canlı orqanizm kimi qəbul olunan dildə bu cür proseslərin getməsi olduqca təbiidir. Unutmaq olmaz ki, yeni sözlərin yaranması praktik ehtiyaclardan doğur və yalnız bu halda işləklik qazana bilir. Sırf yeni söz yaradıb dili "zənginləşdirmək" naminə söz və şəkilçilərdən istifadə edərək hansısa süni kəlmələr uydurmaqla dilin lüğət tərkibini artırmaq mümkün deyil. Tarixdəki bir neçə məşhur təcrübə də bu yolun qeyri-effektiv olduğunu sübuta yetirib.
Dilin zənginləşməsi, söz yaradıcılığı bu dildə hansısa elmi inkişaf hesabına baş verə bilər. Məsələn, bu dilin daşıyıcısı olan, bu dildə düşünən hansısa alim öz tədqiqatı ilə bağlı hansısa yeni anlayışın adlandırılması üçün təbii olaraq öz dilindən istifadə edəcək, sözügedən anlayış hansısa formada adlandırılacaq. Bu ad yeni söz kimi dilə qazandırılacaq.
Bundan başqa, ədəbiyyatın da dildə söz tərkibinin artırılmasında rolu ola bilər. Bir çox hallarda şair və yazıçılar arxaik sözləri, yaxud dialekt ifadələri öz əsərlərində istifadə edərək ümumişlək kəlmələrə çevirirlər. Lakin yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bütün bunlar yalnız təbii halda baş verdikdə, praktik ehtiyacdan irəli gəldikdə mümkün olur. Süni şəkildə hansısa sözlər ümumi istifadəyə "itələnə" bilməz.
Dilin zənginləşməsi üçün digər bir amil isə bu dildə danışan adamların sayının çox olması, dolayı olaraq bu dildə düşünən, yazıb-yaradanların da payının çox olması ilə yeni anlayışların yaranması ehtimalının yüksəkliyidir. Burada siyasi amillər ortaya çıxır.
Hansı dil böyük imperiyalar tərəfindən istifadə olunubsa, həmin imperiya geniş əraziyə yayılıbsa, bu dildə yeniliklərin yaranması və yeni sözlərin ortaya çıxması daha labüddür. Yerli dillər isə bu cür dillərdən daha çox alınma söz alaraq tədricən kiçilir və ölü dilə çevrilməyə üz tutur.
Bu baxımdan hər nə qədər çətin olsa da, dillərin söz sayına görə təsnifatını aparmaq olar. Dildəki sözlərin sayını tapmağın ən düzgün yolu həmin dilin etibarlı sayılan lüğətinə baxmaqdır. Ehtimal olunur ki, ən çox aktiv danışılan sözlərin olduğu dil ingilis dilidir. Oksford ingilis dili lüğətində 615 100 söz var. Lüğət təxminən 5400 yeni ingilis sözü ilə daim artır.
İngilis sözlərinin bolluğunun səbəbi onların bütün dünyada və bütün mümkün fəaliyyət sahələrində yayılmasıdır. Həmçinin, fransız dilindən fərqli olaraq, ingilis dili başqa dillərdən söz almağı xoşlayır, buna görə də eyni qavram üçün bir neçə ifadə var. Çin dili kimi əlifbadan kənar dillərdə sözlərin sayını müəyyən etmək daha çətindir. Ərəb dili 12 milyon sözdən ibarət çox böyük lüğətə malik bir dil olsa da, onların yalnız 10 faizi aktiv şəkildə istifadə olunur. 17,4 milyon sözdən ibarət olan alman dili isə xüsusilə ingilis dilindən götürülmüş terminlər və ya yeni söz birləşmələri sayəsində daim böyüyür.
Lakin bu da qeyd edilməlidir ki, bütün dillərdə danışanların çoxu lüğətin yalnız müəyyən bir hissəsini mənimsəyirlər. Orta hesabla ana dilində danışanların təxminən 14 000 sözü var. Bəzi insanların isə aktiv lüğət ehtiyatı 50-70 min sözdür. İngilis dilində paradoksal şəkildə məhdud sayda sözlərlə belə yaxşı ünsiyyət qurmaq mümkündür. Burada təxminən 400 söz və 40 fel kifayətdir. Çin dilində danışanlar orta hesabla 8000 simvol bilirlər.
Araşdırmalara görə, dünyanın ən zəngin dili 6 milyon 96 min 983 sözdən ibarət olan ingilis dilidir. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, bunlardan yalnız 615 min qədəri aktiv işlənən sözlərdir. Siyahıda ikinci yerdə Madaqaskarda danışılan və 5 milyon 824 min 781 sözlə madaqas dili, üçüncü yerdə isə 3 milyon 543 min 158 sözlə fransız dili gəlir. Dördüncü yerdə 1 milyon 28 min 346 sözlə rus dili, beşinci yerdə 911 min 553 sözlə serb-xorvat dili, altıncı yerdə 892 min 405 sözlə ispan dili, yeddinci yerdə 835 min 203 sözlə Çin dilidir. Siyahıda türk dili 20-ci, fars dili 44-cü, ərəb dili 45-cidir.
Türk dilinə gəldikdə, böyük lüğətşünas Kaşğarlı Mahmud 1074-cü ildə yazdığı “Divani Lüğətit-Türk” əsərinə 8500 söz daxil etmişdi. Türk Dil Qurumunun hazırkı Böyük Türkcə lüğətində təxminən 110 min söz var.
Dilləri zənginlik baxımından müqayisə etmək problemli məsələ olduğundan, əksər dilçilər belə suallara cavab vermir və lazımsız müzakirələrdən qaçmağa çalışırlar. Ancaq yekunda deyə bilərik ki, önəmli olan bir dildə nə qədər söz olması deyil, o dildə resenziyalı jurnallarda nə qədər elmi məqalənin dərc olunmasıdır. Bu baxımdan dünyada ən zəngin dil beynəlxalq dil hesab olunan ingilis dilidir.
Modern Təhlil və Araşdırma Qrupu
