Modern.az

Professor: “Quranda yazılanlar elmi fakt deyil” - MÜSAHİBƏ

Professor: “Quranda yazılanlar elmi fakt deyil” - MÜSAHİBƏ

Müsahibə

15 May 2017, 12:57

Nəriman İsmayılov: “Mən 450 manatla ailəmi necə saxlayım?

“Xaricdə inkişaf gedib hara dirənib, biz isə qalmışıq 30-cu illərin texnikası ilə”

Modern.az
-ın elmi mövzuda silsilə müsahibələri davam edir.  Budəfəki müsahibimiz Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının əməkdaşı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Nəriman İsmayılovdur. Onunla söhbəti təqdim edirik.

 

- Nəriman müəllim, bu sual çox verilir, bir də sizə ünvanlayaq. Biz haradan gəlmişik, necə yaranmışıq və hara gedirik?

 

- Kainatın yaranması mövzusu bəşəriyyəti həmişə düşündürən ən aktual məsələdir. Hələ qədim vaxtlardan filosoflar bu sualın üzərində düşünüblər, elmi tədqiqatlar aparıblar. Amma bu sualın cavabını hələ də birmənalı demək qeyri-mümkündür. Çünki sual çoxşaxəlidir. Bu,  həm cəmiyyəti, həm də ümumi bəşəriyyəti, maraqlandırır. Elm adamları, tədqiqatçılar “həyat necə yaranıb”, “yaranış necə qoyulub”, “planet, Günəş sistemi necə əmələ gəlib” kimi suallar üzərində baş sındırırlar. Bütün bu kimi məsələlər çox fundamental, əsaslı və ağırdır. Elmin indiki mərhələsində  demək olar ki, müəyyən məsələlər aydınlaşdırılıb. Və müəyyən qədər ağlabatan mühakimələr yürüdülür.

Astrofizikada alimlərin qəbul etdiyi bir konsepsiya var: Böyük Partlayış Nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyəyə görə, materiyanın ilkin yaranışdan öncə bir forması olmayıb. Sadəcə xüsusi bir anda böyük bir partlayış baş verib və bundan bir neçə saniyə sonra mikrohissəciklər – elektron, proton, neytronlar – yaranıb. Böyük partlayışdan sonra ilk 45 saniyədə demək olar ki, bu şeylər formalaşıb. Bundan sonra isə onların törəmələri yaranıb. Nəhayətdə maddə formalaşıb.

 

- Belə qəbul olunur ki, böyük partlayış həddindən artıq sıxılmış bir kütlədən meydana gəlib. Amma o kütləni var edən maddələr olmalıdır axı. Bəs o sıxılmış kütləni təşkil edən maddələr nə idi? Bəli, alimlər deyir ki, böyük partlayışa qədər fizika qanunları işləməyib. Amma yenə də bu sual meydana çıxır.

 

- Bu barədə elm dünyası konkret bir şey deyə bilmir. Bu, Allahın varlığı məsələsi ilə materialistlər arasındakı diskussiyaya gətirib çıxarır. Çünki dinə görə hər şeyi, o cümlədən kainatı da Allah yaradıb. Və dinə inanan insanlar da bunu qəbul edirlər. Materialist cərəyanın nümayəndələri isə düşünür ki, təbiət var, o, əbədidir və müəyyən formalarda olur, sonra bu formalar dəyişir. Böyük Partlayış Nəzəriyyəsi kainatın yaranmasını izah edir. Elmdə kəşf olunmuş bir neçə fakt alimləri bu nəzəriyyəyə yenidən baxmağa sövq edir. Hazırda müasir elm dünyasının əksəriyyəti bu nəzəriyyəyə böyük şübhə ilə baxır. Çünki heç ola bilməz ki, kainat bir dəfə yaransın. Çox güman ki, bu proses olub, təkrarlanıb. Kainatda biz gördüyümüz baryon maddəsi – işıq saçan ulduzlar, Günəş – kainatın kütləsinin cəmi 5 faizini təşkil edir. Yerdə qalan hissəni isə biz görmürük. Son illərdə qara enerjisinin aşkarlanması onu göstərdi ki, Böyük Partlayış Nəzəriyyəsində böyük boşluqlar var.

- Məncə, bu boşluğu Multivers nəzəriyyəsi qismən doldura bilər. Kainat 13.7 milyard il bundan, Yer isə 4.5 milyard il bundan əvvəl yaranıb. Heç ola bilməzdi ki, 14 milyard il əvvəl başqa kainat da mövcud olsun?

 

- Elmdə nəzəri hissə çox qabağa gedir. Nəzəriyyəçilər hesablama aparıb müəyyən fikirlər səsləndirirlər. Amma bunun eksperimental olaraq təsdiqi yoxdursa, bu zaman nəzəriyyələrin elə də böyük dəyəri olmur. Müasir alimlərin bəziləri, xüsusilə yapon alimləri iddia edirlər ki, paralel başqa kainatlar var. Bu kainatlara isə soxulcan dəliklər vasitəsi ilə getmək  mümkündür. Orada sinqulyarlıq məsələsi var, çünki bizim bildiyimiz zaman-məkan məsələsi pozulur. Bu məkanda bizim qəbul etdiyimiz, metrlə ölçmək bitir.

Belə paralel kainatların mövcudluğu haqqında fikirlər var, amma bunun praktiki təsdiqinə ehtiyac var.

 

- Zaman-məkan anlayışları əslində çox dərin və mürəkkəb fenomenlərdir. Məsələn, bir ulduzdakı zamanla, Yerdəki zaman tamamilə fərqlidir. Ya da başqa bir misal. İki əkizi bizim zamanla 5 il müddətinə başqa bir kosmik fəzaya göndərsək, o, Yerə qayıdanda əkizini daha qoca görəcək, özü isə cavan qalacaq.
Sualım belə olacaq. Zamanı işlədən nədir? Qravitasiya qüvvəsi yoxsa başqa bir fiziki proses? Və niyə ulduzdakı zamanla bizdəki fərqlidir?

 

- Bu kimi suallar Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən çıxır. Onun postulatına görə, işıq sürətinə yaxın bir sürətlə hərəkət edən obyektin kütləsi artmalıdır. Bu kütlə isə sonsuz şəkildə böyüyə bilər. İşıq sürətinin maksimal həddində kütlə artıq böyük olacaq. Eləcə də uzunluq. Məsələn, biz xətkeşi böyük sürətlə irəli hərəkət etdirsək, xətkeşin uzunluğu qısalacaq.

Zaman da belədir. Zaman da kainatda qısalır. Kökün altında 1 minus V kvadratı bölünsün C kvadratı ifadəsi məxrəcdədir. Buna görə də V sürətlə artdıqca, T, yəni zaman da böyüyür. Riyazi olaraq məsələnin mənası budur. Zaman böyüməsi isə o deməkdir ki, bizim burdakı 5 ilimiz oradakı 1 ilə bərabərdir.

Bunlar Eynşteynin Maksvell tənliklərindən, postularından həll edib çıxardığı nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyə təsdiqini də tapıb. Sübut olunub ki, elektronu böyük sürətlə sürətləndirəndə, onun kütləsi böyüyür.

Bəs zamanı nə işlədir? Zaman nədir? Zaman anlayışı siz dediyiniz kimi çox mürəkkəb anlayışdır. Biz zamanı necə müəyyənləşdiririk? Bilirik ki, Yer Günəş ətrafında fırlanır, bir dövrünü 365 günə başa vurur. Biz bu müddəti sutkalara bölürük, gecə-gündüz əmələ gəlir. Gecə-gündüzü də, saatlara, saatları da dəqiqələrə, saniyələrə bölürük və zamanı alırıq. Zaman müəyyən hadisələrin ardıcıllığıdır.

Dərin mənada isə zaman fərqlidir. Hərəkət, məkan olmasa, biz zaman anlayışını da itiririk. Məkanla zaman sanki əkizdir. Məkan varsa, biz o dəqiqə düşünürük ki, ora getmək üçün zaman lazımdır.

Ancaq zamanın materiya olduğunu demək çətindir. Zaman bu mənada sanki uydurulmuş bir şeydir.

 

- Nəzəri fizikada keçmişə və gələcəyə səyahətin mümkünlüyü qeyd edilir. Bu, baş verərsə, zaman mürəkkəb anlayış kateqoriyasından çıxa bilər. Keçmişə və ya gələcəyə səyahət mümkün olacaqmı?

 

- Bunu gələcək göstərəcək. Sağlıq olsun. Dəqiq bir şey demək çətindir. Siz dediyiniz kimi, bu, nəzəri olaraq mümkündür. Amma bunun praktiki reallaşdırılması məsələsi çox çətindir. Bəlkə də min illər keçəcək ki, insan keçmişə və ya gələcəyə səyahət etsin.

 

- Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, fəza-zaman bükülməyə məruz qalır. Bəs bizim kainatı, məkan-zamanı bükən qüvvə nədir?

 

- Gəlin, bizim kainatın strukturuna baxaq ki, o hansı formadadır. Əvvəl Günəş sistemindən başlayaq. Günəşin ətrafında planetlər var. Bunun ölçüsü təxminən 40-60 astronomik məsafədir. Astronomik vahid Günəşdən Yerə qədər olan orta məsafədir – təqribən 150 milyon kilometr.

Keçək daha böyük miqyasa – qalaktikaya. Günəş bizim qalaktikanın tipik ulduzlarından biridir, hətta deyərdim ki, cırtdan ulduzdur. Qalaktikamızda çox nəhəng ulduzlar da var və onların ətraflarında da planetlər mövcuddur.

NASA-nın Kepler peyki başqa ulduzların ətrafında olan 4700 planet kəşf edib. Həmin proses yenə davam edir. İndi yeni proqramlar üzərində işlənir. Gözlənilir ki, belə kəşflərin sayı daha da çox olacaq.

İndi gəlin, qalaktikanın özünün strukturuna baxaq. Burada milyardlarla ulduz var. Bizim qalaktika Süd Yolu adlanır. Amma qalaktikamızdan kənara çıxsaq, görəcəyik ki, başqa qalaktikalar da var. Və onlar arasındakı məsafə həddindən artıq böyükdür.

Nəzəri bir təcrübə aparaq. Gəlin, həmin qalaktikaların masştabını yaxınlaşdıraq. Bu zaman görəcəyik ki, maddələr ancaq qalaktikalar üzrə paylanır. Onu da deyək ki, qalaktikalararası mühit də boş deyil. Bu mühitdə də çoxlu mikrozərrəciklər var.

Qalaktikalarda ulduzların ifrat yeni partlayışları olur. Onlar partlayandan sonra zərrəciklərin bir hissəsi kosmosa səpələnir. Bu zaman dumanlıqlar yaranır və yenidən ulduzlar formalaşır.

Qalaktikaları orta hesabla çox yaxınlaşdırsaq, görəcəyik ki, materiyaların sıxlığı bərabərləşir.

Xırda miqyasda isə sıxlıq qeyri-bircinsdir.

 

Yəni qalaktikalar arasındakı miqyası kiçiltsək, görəcəyik ki, qalaktikalar özləri müəyyən topalar təşkil edirlər. Bunlara metaqalaktikalar deyirlər.

Sizin dediyiniz qravitasiya burada da mühüm rol oynayır. Qravistasiya ümumiyyətlə, kosmosda əsas həlledici qüvvədir. Baxmayaraq ki, nüvə və elektromaqnit qüvvəsindən zəifdir. Kosmosda qravitasiya zəif olmasına baxmayaraq istənilən cismə təsir göstərə bilir.

 

- Böyük ulduzlar həyatını sona yetirir, partlayır və buna supernovalar deyilir. Söhbət böyük bir kütlənin partlayışından gedir. Şübhəsiz ki, bu, Günəşə də təsir etməyə bilməz. Bu mənada Yer də Günəş sisteminin planeti olduğuna görə, belə proseslər bizə də təsir edə bilərmi?

 

- Bizim qalaktikada ifrat yenilər vaxtaşırı partlayıb. Hələ bizim eradan əvvəlki əsatirlərə nəzər yetirsək, görərik ki, bu məsələlər orada qeyd edilir: Günün günorta çağı parlaq bir şey yarandı və tədricən bir neçə günə soödu. Bu, ifrat yeninin baş vermə əlamətidir. Partlamış ulduzların yerində qalıq olur. Sizə şəkil göstərim (kompüterini açır və xarici elmi saytları göstərir). Bu, NASA-nın çəkdiyi şəkillərdir. Baxın, mərkəzdə partlayış olub, maddə isə ətrafa səpələnib, dumanlıq yaradıb. Biz buna qalıq dumanlıq deyirik. Bu dumanlıqlar böyük sürətlə bir-birindən uzaqlaşır. Bununla yanaşı da mərkəzdə bir pulsar – neytron ulduz yaranır.

 

- Bəs o necə yaranır? O biri sualımın cavabını da unutmayın.

 

- İfrat yenilərin baş verməsi üçün ulduzun kütləsi 15 Günəş kütləsindən daha böyük olmalıdır. Bu cür ulduzlar təkamül edirlər. Yəni ulduz yaranır, yaşayır və ömrünü başa vurur. Fiziki proseslər bunları idarə edir. İlkin nəzəriyyəyə görə kiçik kütləli ulduzlar dumanlıqlardan yaranır. Dumanlıqlar sıxlaşır, lokal yerlərdə qravitasiya təsiri nəticəsində maddələr yığılır, müəyyən müddətdən sonra ulduzun nüvəsində temperatur yüksəlir. Üst hissələr sıxılmağa başlayır və daxildə temperatur artır. Temperatur o dərəcədə artır ki, artıq termonüvə reaksiyası işə düşür. Termonüvə reaksiyası Günəşin enerjisinin təminatçısıdır. Əgər o dayansa, Günəş sönəcək. Günəşi isidən termonüvə reaksiyasıdır. O olmasa, biz də olmayacağıq, Yeri heç nə isitməyəcək.

Kainatı təşkil edən 90 faizdən artığı hidrogendən ibarətdir. Sadə atomdur. Bir protonu, bir neytronu, bir dənə də ətrafında elektronu var. Kainatda bu element materiyan təşkil edir.

 

- Bir yandan deyirlər ki, kaninat genişlənir. Digər tərəfdən isə Süd Yolu qalaktikası ilə Andromeda qalaktikası sürətlə bir-birinə yaxınlaşır. Bu genişlənmə prosesində iki qalaktikanı bir-birinə yaxınlaşdıran mexanizm nədir?

 

- Biz yaxın məsafəyə baxsaq, burada yaxınlaşma hiss edəcəyik. Qalaktikalar bir-birinin ətrafında fırlanır. Deyirlər ki, Magellan buludları neçə illərdən sonra bizim Süd Yolu ilə toqquşacaq.

 

Biz böyük miqyasda qalaktikalara baxsaq isə görəcəyik ki, qalaktikalar bir mərkəzdən uzaqlaşırlar. Mərkəzin isə yeri bəlli deyil. Siz harada olursunuzsa olun, onlar o mərkəzdən uzaqlaşır.

 

- “Kainat genişlənəcək və sonra yenidən kiçilməyə başlayacaq” deyə elmi bir fikir də var. 

 

- Bəli. Böyük Partlayış Nəzəriyyəsinin müəyyən formaları var. Bəzi alimlər deyir ki, kainat sonsuz genişlənəcək. Bəziləri isə deyir ki, yox, sonsuz genişlənməyəcək və müəyyən yerdən sonra kiçilməyə başlayacaq. Burada da məntiq var. Böyük Partlayış Nəzəriyyəsi özünü doğruldarsa, bu zaman kainatın kiçiləcəyini də düşünmək olar. Amma son  müşahidələr də onu göstərir ki, ən uzaqda olan qalaktikalar belə bizdən uzaqlaşırlar. Özü də sürətli şəkildə. Buna görə də qara enerji söhbəti ortaya çıxır.

 

- Qara enerji kainatı təcillə genişləndirən və təbiəti məlum olmayan bir qüvvədir. Bir bilinən odur ki, qara enerjidə qravitasiya qanunlarının əksi işləyir. Bəs qara enerjinin təbiətinin aşkar olunması ehtimalı varmı?

 

- Maddə, anti-maddə anlayışları var. Maddələr qızdırılanda o işıq saçır və biz onu görürük. Anti-maddə isə fərqlidir, maddənin tam əksidir. Və biz onu görə bilmirik. Materiyada həmin anti-maddə çoxdur.

Anti-maddə görünənləri də idarə edir.

 

- Belə çıxır ki, biz qara enerjiyə anti-maddə deyə bilərik?

 

- Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinə görə kütlə ilə enerji bir-birinin ekvivalentdir. Bu, o deməkdir ki, kütlə həmişə enerjiyə çevrilə bilər və əksinə.

 

- Çox eşidirik ki, kainat sonsuzdur. Bəli, həqiqətən də kainatın son sərhədi kəşf olunmayıb. Amma bu o deməkdirmi ki, kainat sözün əsl mənasında sonsuzdur?

                                      

- Uzaqda olan qalaktikaların sürəti ilə kainatı hesablayanda  məlum olur ki, onların yaşı 14 milyard ilə yaxındır. Bundan o tərəfə isə biz maddə görmürük. Avropa Birliyi 32 metrlik böyük teleskop tikir. Bunu ondan ötrü edirlər ki, kainatın axırıncı görünən qalaktikalarını tuta bilsinlər və sərhədin hara qədər getdiyini öyrənsinlər.

 

- Maddə və anti-maddə bir-biri ilə toqquşsa, onların ikisi də yox olacaq. Sualım belədir: Biz insanların anti-maddəsi nədir?

 

- İnsanın anti-maddəsi ola bilməz. Zərrəciklərin anti-maddəsi ola bilər. Belə çıxır ki, biz fikrən götürüb orqanizmimizdəki elementar zərrəcikləri anti-maddə ilə dəyişsək, bu zaman anti-adam yarada bilərik. Bu isə təbii ki, absurddur. Mən özüm də deyə bilmərəm ki, bu nə formada olacaq.

 

- Nəriman müəllim, el arasında, gündəlik iş həyatımzda bir ifadəni çox tez-tez eşidirik: “Gün ağır keçir”, “vaxt keçmir”. İşin azlığı-çoxluğu bir yana, bunlar hissi yanaşmadır. Amma həqiqətən də bəzən sanki hansısa gündə zaman çox yavaş axır. Hər halda, bunun elmi izahı var.

 

-Maraqlı sualdır. Günəş sistemində günün uzunluğu fərqlidir. Yerin Günəş ətrafındakı hərəkəti nəticəsində fərqlər yaranır. Amma bu, çox da böyük fərq deyil. Biz orta Günəş günündən istifadə edirik.

Yerin orbiti tam çevrə yox, elliptik formadadır. Buna görə də, Yer öz orbitində bəzi yerlərdən sürətli keçir, bəzi yerlərdən isə yavaş. Nəticədə orbitin müxtəlif hissələrində zaman müxtəlif olur.

O başqa məsələ ki, siz dediyiniz məsələdə hissi yanaşmada olur. Kiminsə başı qarışıq olanda elə bilir ki, vaxt tez keçir. Bekar olanda isə yox.

 

- Kainatda işıqdan sürətli nəsə varmı?

 

- Kainatda işığın sürətindən sürətli bir şey aşkar olunmayıb. Eynşteynin postulatlarından biri də budur ki, kainatda işıqdan sürətli bir şey ola bilməz. Bu da mübahisə doğuran bir fikirdir. Bəzi alimlər düşünür ki, işıqdan da sürətli bir şey var. Amma bunlar hələ ki, diskussiya mövzusudur.

 

- Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, Günəşin yaxınlığından keçən işıq Günəşin kütləsi nəticəsində bükülməyə məruz qalır. Biz adi həyatımızda bunun təzahürlərini müşahidə edirikmi?

 

- Bizim həyat praktikamızda xüsusi eksperimentlər aparılmayıb ki, işığın əyilməsi ilə hansı məsələlər üzə çıxa bilər. Kosmik miqyasda bir qalaktikadan gələn şüa qara dəliyin yanından keçirsə, o, hökmən əyilir. Və o biri qalaktikanın xəyalını kainatın o biri tərəfində yaradır. Eynən linza kimi.

Bunlar sübut olunub. Eyni qalaktikanın 3 cür şəkli var. Hərəsi bir formada. Bu, qravitasiya linzasıdır.

 

- Qara dəliklər o qədər güclü qravitasiyaya səhibdir ki, ən sürətli olan işığı belə udur. Bu qravitasiyanın dəqiq ölçüsü varmı?

 

- Hər şey kütlədən asılıdır. Qara dəliklər kütlələrinə görə paylanır. Bizim qalaktikanın da mərkəzində qara dəlik var. Amma başqa qalaktikalardakı qara dəliklərin kütlələri daha böyükdür. Aktiv qalaktikalarda çox keşməkeşli proseslər gedir. Hər gün nə qədər alışmalar, maddə atılmaları, püskürmələr baş verir. Ulduzların mərkəzə tökülməsi prosesi gedir.

 

Bir də var ki, qoşa sistem. Oradakı ulduzların biri parlaq, digəri isə qara dəlikdir. Biz normal ulduzu görürük, qara dəliyi isə yox.

Parlaq ulduz daim yerində fırlanır. Demək ki, o, hansısa bir kütlənin ətrafında fırlanır. Bununla da qoşa ulduzların ətrafında qara dəliklərin olmasını sübut edirlər.

 

- Qara dəliklər hər şeyi udur. Cisimləri öz içinə çəkəndən sonra nələr baş verir – bu bilinmir. Dediniz ki, bizim qalaktikada da qara dəlik var. Bu qara dəliklər bizi də udacaqmı?

 

- Biz kainatın bir tozuyuq. Günəş qalaktikanın bir zərrəciyi, bir toz dənəsidir. Günəş çox əlverişli yerdədir. Qalaktika mərkəzindən hardasa 8 kiloparsek məsafədədir. Qalaktikanın diametri isə 30 kiloparsekdir. Yəni, qolun bir tərəfinin təxminən ortasındadır. Qalaktika yaxın olsaydı, onun qara dəliyin üzərinə düşmək ehtimalı da çox olardı.

 

- İnsanlar nəyinsə cavabını tapmayanda ilahi bir gücün mövcudluğunu qəbul edirlər. Siz necə, bir alim kimi ilahi qüvvənin olmasına inanırsınız? Varmı belə bir fövqəltəbii qüvvə ki, ilk təkanı o versin və onun özünün mövcudluğu daimi, əbədi olsun?

 

- Hər insanın daxilində müəyyən bir inam olmalıdır. Amma o nə formada inanır – özü bilər. Şəxsən mən qatı dindar deyiləm. Xurafatın, cəhalətin isə qəti əleyhinəyəm. Mən reallığa daha çox inanıram. Real kainat, reallığın əsasını təşkil edən elementar zərrəciklərə inanıram. Bütün şeylər elementar zərrəciklərdən yaranıb. Sual oluna bilər ki, bəs elementar zərrəcikləri kim yaradıb? Buna cavab vermək isə mənim imkanım daxilində deyil. Ola bilər ki, hansısa qüvvə nəyisə yaradır, dünyanı, cəmiyyəti idarə edir.

Tarixdə ən məşhur alimlər də sonda Allahın varlığını qəbul ediblər. Mən bu mənada deyirəm ki, məndə də müəyyən inam var. Amma cəhalətin, radikal dindarlığın əleyhinəyəm. Bizim cəmiyyətdə bəziləri çalışırlar ki, əhalini xurafata, cəhalətə sürükləsin.

 

- Elmin predmeti ilə dininki fərqlidir. Din daha çox mənəviyyat məsələlərini tənzimləyir. Elm isə konkret təcrübələrə söykənir. Alimlər müşahidələr, hesablamalar aparır və bir nəticəyə gəlirlər. Bundan sonra isə hansısa din xadimi çıxıb deyir ki, bu kəşf əslində Quranda var idi. Bu mənada din dünyagörüşün, dini hərəkatların elmə bu cür müdaxiləsi normaldırmı?

 

- Tutaq ki, mən elmi tədqiqat aparırarm və ortaya konkret elmi faktı qoyuram. Elm deyir ki, filan məsələ belədir. Buna din xadimləri ya da qeyri-birisi nə formada fikir bildirir-bildirsin. Bu, onların öz işidir. Amma alimlərin mühakimələri sübut olunursa, 100 il, 1000 il sonra da belə olacaq. Elmi sübutlar möhkəm bir qranitdir. Onu heç kim dəyişə bilməz.

Elmlə digər fikirləri qatmaq düzgün deyil. Dindarlar deyirlər ki, Quranda filan məsələlərin kəşfi barədə yazılıb. Özü də siz dediyiniz kimi, bunu alimlər deyəndən sonra bildirirlər. Desinlər, burada pis bir şey də görmürəm. Əgər onlar öz rahatlıqlarını bunda tapırlarsa, olsun.

 

- Bəs siz Quranda elmi kəşflərin olmasını qəbul edirsiniz?

 

- Quranı müntəzəm oxumamışam, amma ara-sıra oxumuşam. Quranda ayələr elə yazılıb ki, onları istənilən formada interpretasiya etmək olar. Təbii ki, Quranda yazılanlar elmi fakt deyil. Məsələn, deyilir ki, Allah kainatı, ulduzları yaratdı. Ulduzları biz görürük, onların necə yaranmasının elmi izahı da var.

Elmi metodlarla ulduzun başlanğıc kütləsini götürürlər. Nəzəri olaraq modelləşdirib son nöqtəsinə qədər hesablayırlar ki, ulduz hansı temperaturlardan keçəcək, onun hansı örtüyü olacaq.

Bütün bu şeyləri əvvəldən hesablayıb demək olur. Amma bunu o vaxtı belə dəqiq deməyiblər axı. Deyiblər ki, ümumi formada ulduzlar var və sair.

Quranda elmi yanaşmalardan çox, fəlsəfi yanaşmalara rast gəlirsən. Həm də bir növ bu kitab o dövrün dünyagörüşüdür. İnsan Quranı oxuyanda müəyyən bir sakitlik tapır. Fikirlərə dalırsan, o dövrləri təsəvvür edirsən.

 

- Bildirdiniz ki, Azərbaycanda insanları cəhalətə sürükləmək istəyənlər var. Konkret nəyi nəzərdə tutursunuz?

 

- Allah Cəlil Məmmədquluzadəyə rəhmət eləsin. Onun əsərlərini oxuyanda görürsən ki, o zamankı dövrün cəhaləti necə qılınclanıb. Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir xurafatı, cəhaləti kəskin qınayırdı. O dövrdəki bəzi elementlər bu gün də üzə çıxmağa başlayıb.

Mən demirəm ki, kimsə ibadət etməsin, namaz qılmasın. Bunlar hər kəsin öz seçimi, öz daxili tələbidir. Amma bu o demək deyil ki, insanlar gecəsini-gündüzünə qatıb ancaq namaz qılmağın qaydalarını öyrənməlidir.

Mirzə Cəlil yazıb ki, belə çıxır ki, camaatı işini gücünü buraxıb səhərdən-axşama kimi cürbəcür namazlar qılmalıdır. Mirzə Cəlil reallığı yazmışdı.

Bəziləri bu gün də düşünür ki, heç bir işlə məşğul olmalı deyil, işini-gücünü atıb ancaq namaz qılmalıdır. Bəs bu adam necə yaşasın? Bəs onun cəmiyyətə, dövlətə nə xeyri olacaq?

Bu şeylər də var.

 

- Azərbaycanda elmi institutlar zəifdir deyə bilmərəm, bəlkə də güclüdür. Sizin kimi, rəsədxananın direktoru Namiq Cəlilov kimi alimlər var. Bəs niyə üzə çıxa bilmirsiniz? Bu tendensiya zərərli bir nəticəyə gətirib çıxarır...

 

- Sovet sistemindən bizə çox ağır bir miras qaldı. SSRİ sistemində sərhədlər bağlı idi. Biz imkan vermirdilər ki, xaricə gedək, başqa alimlərlə kontaktlar yaradaq. Xaricə adiə bir məktub göndərəndə ona çox ciddi nəzarət olunurdu. Bu şeylər bizə ancaq sovet məkanında fəaliyyət göstərməyə imkan verirdi. Biz məqalələrimiz sovet jurnallarına verirdik. Bundan o tərəfə keçmirdi.

Xaric isə ayrıca inkişaf edirdi. Onların ayrı jurnalları formalaşırdı. Onlar bizim sistemə çox barmaqarası baxırdılar. Sovetdə çıxan məqalələri də heç oxumurdular. Bu mənada bizim elm izolyasiyada idi. Ruslar elə siyasət qurmuşdular ki, Azərbaycan kimi region ölkələri yalnız onların vasitəsi ilə xaricə çıxa bilsin.

İkinci cəhət budur ki, bizim özümüzün də təqsiri var. Biz alimlərimizi təbliğ etmirik, onlara dəyər vermirik. Namiq müəllim kimi bir insan xaricdə olsaydı, ona nə qədər dəyər verərdilər. Çoxlu medallar, beynəlxalq mükafatlar alardı. Bizdə belə kadrlar var. Sadəcə olaraq bunları dəyərləndirib, ortaya çıxarıb, şərait yarada bilmirik.

Mən 62 yaşıma gəlib çıxıram. Hələ heç bir mükafat almamışam.

 

- Profesor olmağınıza rəğmən.


- Professor olmaq mükafat deyil. Mən dəridən-qabıqdan çıxıb professor adını almışam. Nə qədər tələbə yetişdirmişəm. Mükafat o deməkdir ki, müəyyən bir medal, pul mükafatı, həvəsləndirici stimul verilsin. Bizim alimlərə belə şərait yaradılmır. Bütün akademiya üzrə ildə bir nəfər alimə mükafat vermək nə deməkdir? Bizdə alimlik çox dəyərsizdir. Təsəvvür edin, alimin aldığım məvacib nədir?

 

- Düzü bu barədə sual verəcəkdim. Nə qədər maaş alırsınız?

 

- Mənim aylıq məvacibim 450 manatdır. Mən 450 manatla ailəmi necə saxlayım? Bilirsiniz ki, indi tələblər də böyükdür. Bizdən tələb edirlər ki, məqalələrimiz xaricdə, aparıcı elmi jurnallarda çap olunsun. Eyni zamanda xariclə əlaqə quraq.

Xaric isə gəlib bizim şəraitə baxır və görür ki, teleskopumuzun, cihazımızın vəziyyəti nə cürdür. Ondan sonra əlaqə qurur. Onlar bizimlə elə-belə əlaqə qurası deyil ki! Xaricdə inkişaf gedib hara dirənib, biz isə qalmışıq 30-cu illərin texnikası ilə. Bununla beynəlxalq elmi aləmlə necə əlaqə quraq? Astronomiya bahalı sahədir. Bura resurs, pul qoyulmalıdır ki, müasilriklə ayaqlaşa biləsən. Kimin cihazı yaxşıdırsa o kəşf edəcək.

 

- Aldığınız məvacibə görə narazılıq edirsiniz. Bəlkə də, hu ən təbii haqqınızdır. Bəs buna görə, alim olduğunuza peşman olmusunuz?

- Peşman olmamışam. Mən bu sahəni sevib gəlmişəm. Əvvəl alimlərin maddi vəziyyəti belə deyildi. Sovet vaxtı alimlərin aldığı məvacib çox yüksək idi. SSRİ zamanında alimə çox böyük dəyər verilirdi. Daha sonralar vəziyyət fərqli oldu.

Sonradan düşünməyə başladım ki, mən niyə bu qədər əzablı yola gəldim. Bacardığım sahələr var idi ki, qabağa gedərdim, imkanım da yaxşı olardı. Amma mən hər şeyi buraxıb elmə baş vurmuşam. Həyatımı elmə sərf etmişəm. Buna da dəyər verməyəndə təbii ki, insanın daxilində narazılıq olur. O ki qaldı, peşmanlığa... Nə olur-olsun, mən bu sahəni sevmişəm və həvəslə də işləmişəm.

Yazdığım məqalələri imkanım olsaydı, pullu xarici, nüfuzlu jurnallarda çap etdirərdim. Bu zaman tamam başqa mənzərə olardı ortada. Həm Azərbaycan elmi üçün, həm də konkret mənim şəxsiyyətimə münasibət fərqli olardı.

Ara-sıra öz hesabımıza məqalələr vermişik. Amma heç zaman kütləvi şəkildə olmayıb. Bizdə  bu sistem yoxdur.

 

- Müsahibənin predmeti  daha çox elmi olduğuna görə, söhbətin yekunun da elmi mövzuda bitirmək yaxşı olardı. Nüvə müharibələri olsa, Yer öz oxu ətrafından çıxacaq deyirlər. Bəs bu, ümumilikdə kainata necə təsir edəcək? Hansısa tənzimləmə mexanizmi pozulacaqmı?

 

- Nüvə müharibəsi olsa, biz məhv olacağıq. Bu zaman heç kainat haqqında da düşünə bilməyəcəyik.

Kainat tam stabil deyil. O, ifrat yenidir. Mən bayaq bu söhbəti sizinlə tamamlaya bilmədim. İfrat yenilər partlayanda yaxınlığındakı hidrogen buludlarına təkan verir. Buludlar birdən-birə dəstə ilə ulduz yaradır. Bu, qeyri-stabil vəziyyət bir nəsil ulduzun yaranmasına səbəb olur.

Kainatda bu cür partlayışlar tez-tez olur. Müəyyən müddətdən sonra isə stabilləşmə gedir, qravitasiya onu nizamlayır.

Yerə gəlincə, o kosmos miqyasında bir toz dənəsidir. Onun məhv olması heç bir şeydir. Allah etməmiş, böyük bir asteroid də Yeri məhv edə bilər.

Hazırkı arxeoloji, geoloji araşdırmalar onu göstərir ki, Yerdə baş verən qlobal istiləşmə, soyuqlaşma kosmosla əlaqəlidir. Belə deyirlər ki, bu hadisələr asteroidlərin yerə zərbəsindən sonra olub.

Yerin bir tərəfində kütləvi nüvə bombaları partladılsa, Yer öz oxu ətrafından çox da uzaqlaşmayacaq. Belə olsa, bir müddət sonra, Yer Günəş Orbitində nizama düşəcək və yenidən normal hərəkət edəcək.

 

Aqşin KƏRİMOV

FOTOLAR: Nəcəf Ruslanoğlu

Instagram
Gündəmdən xəbəriniz olsun!
Keçid et
Ukraynadan Rusiyaya ardıcıl zərbələr: Vəziyyət kritikdir