Muzeylər hər bir ölkənin tarixini, mədəniyyətini və kimliyini yaşadan mühüm məkanlardır. Onlar təkcə keçmişi qorumaq üçün deyil, həm də gələcək nəsillərə bilik ötürmək və turistləri cəlb etmək üçün vacib rol oynayır.
Lakin Azərbaycanda muzeylərin bölgələr üzrə qeyri-bərabər paylanması bu imkanları məhdudlaşdırır.
Paytaxt Bakıda ölkə üzrə muzeylərin yarıdan çoxu cəmləşdiyi halda, bəzi rayonlarda cəmi bir-iki muzey fəaliyyət göstərir. Bu, həmin bölgələrin həm mədəni irsinin lazımi səviyyədə təbliğ olunmasına, həm də turizm potensialının tam istifadəsinə mane olur. Halbuki, muzeylər təkcə eksponatlar toplusu deyil, həm də o regionun tarixi və adət-ənənələrinin canlı şahidləridir. Onlar unudulmaq təhlükəsi ilə üzləşən mədəni irsi qoruyur, yerli icmaların öz kimliyini tanımasına imkan yaradır. Regionlarda daha çox muzeyin olması, onların maraqlı ekspozisiyalar və müasir yanaşmalarla inkişaf etdirilməsi turist axınını artırmaqla yanaşı, həm də həmin bölgələrin öz mədəni kimliyini qoruyub gələcək nəsillərə ötürməsinə şərait yaradar.
Ölkəmizdə ilk muzey Bakıda 1920-ci ildə, ilk memorial muzey isə Şəkidə 1938-ci ildə yaradılıb. İlk muzey Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən Tarix muzeyi adı ilə də tanınan Tağıyevin ev muzeyidir.
Modern.az-ın Dövlət Statistika Komitəsindən əldə etdiyi məlumata əsasən ölkəmizdə 2023-cü ildə ümumilikdə 243 muzey fəaliyyət göstərirdi. Mədəniyyət Nazirliyindən aldığımız məlumata əsasən isə hazırda Azərbaycanda 201 muzey fəaliyyət göstərir. Bunlardan 14-ü incəsənət, 7-si ədəbiyyat, 12-si tarix, 68-i tarix-diyarşünaslıq, 5-i döyüş şöhrəti, 43-ü ev, 52-si Heydər Əliyev muzeyləridir.
Eyni zamanda Milli Elmlər Akademiyası sistemində, digər nazirlik və təşkilatların nəzdində müxtəlif profilli və şəxsi muzeylər fəaliyyət göstərir. Həmin muzeylər sırasında Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyini, Azərbaycan Tarix Muzeyini, Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyini, Azərbaycan Xalça Muzeyini, Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyini, Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyini və Azərbaycan İstiqlal Muzeyini göstərmək olar.
Ölkədə ən çox muzey paytaxtın üzərinə düşür, belə ki, Bakıda ümumilikdə 37 muzey fəaliyyət göstərir. Digər regionlarda isə vəziyyət bir o qədər ürəkaçan deyil. Bakıdan sonra ən çox muzey olan rayon Şəkidir, burada cəmi 8 muzey var, əhalisinə görə ən böyük üçüncü şəhər Gəncədə 7, mədəniyyət paytaxtı Şuşada isə 6 muzey var. Əhalisinə görə ən böyük ikinci şəhər Sumqayıtda 2, Mingəçevirdə 3 muzey, Azərbaycanın ən qədim insan məskənlərindən biri olan Qobustanda isə sadəcə 1 muzey mövcuddur.
Ölkəmizdə 1 muzeyin olduğu rayonlarımızın sayı Qobustanla kifayətlənmir. Belə ki, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Xocavənd, Xocalı, Kəlbəcər, Gədəbəy, Samux, Tərtər, Saatlı və Siyəzəndə də cəmi 1 muzey fəaliyyət göstərir.
Son statistikalara görə il ərzində ölkəmizdə fəaliyyət göstərən muzeylərə yerli və xarici olmaqla 656 634 ziyarətçi gəlib. Onu da qeyd edək ki, regionlarda fəaliyyət göstərən muzeylərə maraq daha çox olub. Belə ki, Bakı şəhərində fəaliyyət göstərən muzeyləri 265 896 nəfər, regionlarda fəaliyyət göstərən muzeyləri isə 390 738 nəfər ziyarət edib.
Müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, muzeylər tarix və mədəniyyətin qorunub saxlanılması üçün mühüm mərkəzlərdir. Azərbaycanda regionlara turist axınının daha çox olduğu nəzərə alınsa da, bu bölgələrdə muzeylərin sayı xeyli məhduddur. Qobustan kimi tarixi əhəmiyyətə malik bir ərazidə yalnız bir muzeyin olması, Şəki və Şuşa kimi mədəniyyət beşiklərində muzey sayının yetərincə olmaması bu sahədə atılmalı olan addımların vacibliyini göstərir. Statistika göstərir ki, region muzeylərinə maraq paytaxtdakılardan daha çoxdur. Lakin marağın olması yetərli deyil – bu potensialın reallığa çevrilməsi üçün regionlarda muzey infrastrukturunun genişləndirilməsinə, yeni muzeylərin yaradılmasına və mövcud olanların daha da modernləşdirilməsinə ehtiyac var. Yalnız bu halda Azərbaycanın zəngin tarixi və mədəni irsi daha geniş auditoriyaya təqdim edilə, turizm potensialı isə tam şəkildə dəyərləndirilə bilər.
