Dəqiq elmlərin tədrisində problemlər var...
Biz onların keçdiyi 300 illik yolu təzədən gedə bilmərik...
Süni zəka insanlara nəzarət etmək üçün vasitəyə çevrilməkdədir...
Texnologiyadan istifadə fetiş olmamalıdır...
Birinci hissə burada: Yalçın İslamzadə: Özünüinkişaf kitabları kağız israfı və vaxt itkisidir - MÜSAHİBƏ
Modern.az fizik və təhsil mütəxəssisi, elmi-populyar kitabların tərcüməsi ilə məşğul olan Yalçın İslamzadə ilə müsahibənin ikinci hissəsini təqdim edir:
- Siz həm də orta məktəb dərsliklərinin yazılması prosesində iştirak edirsiniz. Bu sahədən də danışaq. Yeni dərsliklərin keyfiyyəti sizi qane edirmi?
Hazırda kurikulumların və dərsliklərin təkmilləşdirilməsi prosesi gedir. Bütün siniflər üzrə riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və digər dərsliklər yenidən yazılır. Mən bu prosesdə iştirak etdiyim üçün təbii ki, qane etdiyini deyəcəyəm. Niyə belə deyəcəyəm? Çünki biz əlimizdən gələni elədik ki, dərsliklər əvvəlcə bizi qane eləsin. Bu fikrin lehinə müəyyən arqumentlərimiz var. Lakin əsas təhsil ictimaiyyətindən gələn rəylər göstərəcək ki, biz bu qənaətimizdə nə qədər haqlıyıq. Burada bir problem var ki, insanların çoxunda yeni dərslik modeli anlayışı olmadığına görə köhnə sovet dərslik modeli ilə müqayisə edirlər və bunun işığında qiymət verirlər. Biz isə yeni dərsliklər hazırlayanda əslində sovet modelindən uzaqlaşmağı nəzərdə tutmuşuq. O baxımdan mənə elə gəlir ki, yeni dərsliklərə qiymət verərkən dərslik yazılmasının müasir çərçivələri və prinsipləri əsas götürülməlidir.
- STEAM sistemini nəzərdə tutursunuz?
STEAM yanaşması həddən artıq şişirdilmiş və dərsliklərə, tədrisə alternativ olmayan yanaşmadır. Bu yanaşma kurikuluma əlavə fəaliyyət, layihə əsaslı öyrənmə kimi nəzərdə tutula bilər. Mən daha çox fəaliyyət və sorğu əsaslı təlim yanaşmasını nəzərdə tuturam ki, bu yanaşma ənənəvi yanaşmaya alternativ kimi qəbul edilir. Ənənəvi dərsliklər daha çox alimlər tərəfindən yazılırdı. Bu zaman müəlliflər çalışırdılar ki, bütün akademik bilikləri akademik ciddiyətlə dərsliklərə doldursunlar. Bu prosesdə şagird sadəcə gözü və qulağı ilə dərsə qoşulan passiv iştirakçı idi. Son bir neçə on ilin təhsilinin qiymətləndirilməsi göstərdi ki, bu metod effektiv deyil.
- Əzbərçilik yaradır...
Bəli, əzbərçilik yaradır, şagirddə maraq hissi oyatmır. Şagirdin koqnitiv, idraki arxitekturasına və öyrənmə mexanizminə uyğun deyil.
- Yəni şagird özü sorğulamır və hazır materialı götürür?
Bəli, hazır təqdim olunan biliklər də sonradan unudulur, gedir. Heç bir məlumat sistemli şəkildə zehnə yerləşmir. Mənalı və əlaqəli biliyə çevrilmir. Ona görə də indi yeni sorğu və fəaliyyət əsaslı təlim modeli məzmunu azaldır və şagirdin bu biliyin qurulmasındakı iştirakını təmin etməyə fokuslanır. Prosesdə şagirdin özü iştirak edir, ona suallar verilir. O, suallara cavab verir. Faəliyyət planlaşdırır. Fərziyyələr irəli sürür. Əlbəttə ki, burada bizim ona nə öyrədəcəyimiz məlumdur. Ancaq şagirdə öyrədəcəyimiz təlim nəticəsinə müəllim şagirdi bələdçilik edərək gətirməlidir ki, şagird özü prosesdə iştirak etsin, nəticəyə varsın.
- Deduktiv yox, induktiv yanaşma ilə.
Tamamilə doğrudur. Deduktiv deyil, induktiv istiqamətdə. Orta məktəbin bütün proqramına bu tətbiq olunmalıdır. Aşağı siniflərdə konkret misallar əsasında, yuxarı siniflərdə isə getdikcə biraz daha ümumiləşdirmələr üzərindən. Çünki bütün koqnitiv psixologiya çalışmaları onu göstərir ki, insanın düşünmə tərzi yaş kateqoriyasına görə dəyişir. Siz əgər konkret əməli mərhələdə olan bir şagirdə formal əməli dövrün tələblərini qoysanız, onu qarşılaya bilməyəcək.
- Yalçın bəy, siz həm də ixtisasca fiziksiniz. Bir çox orta məktəblərdə fizika laboratoriyalarının ya olmadığı, ya da təchizatın kifayət qədər olmadığı və ya təyinatı üzrə istifadə olunmadığı deyilir. Ümumiyyətlə, dəqiq və təbiət elmlərinin tədrisi sizcə, hansı səviyyədədir?
Dəqiq elmlərin tədrisində problemlər var. Bunlar uzun müddətdir yığılıb qalmış problemlərdir. İndi bu problemlərin həlli yönündə müəyyən addımlar atılır. Şagird iştirakını, onların düşünməsini artıran dərsliklərin yazılması işi gedir. Elm və Təhsil Nazirliyi artıq məktəblərə müasir İKT və elektronika avadanlıqları ilə təmin etməyə başlayır. Eyni zamanda, təbiət fənninin tədrisi üçün də müəyyən avadanlıqların siyahısı hazırlanıb. Bu avadanlıqlarla məktəblərin təchiz edilməsi nəzərdə tutulub.
- Tədris proqramları ilə bağlı da fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı. Bir çox hallarda orta təhsillə bağlı tənqidlər səslənir ki, məktəb insanları həyata hazırlamır. Praktik olaraq insana lazım olan bilgilər zəifdir. Tutaq ki, hansısa uşaq triqonometriyanı və ya müxtəsər vurma düsturlarını öyrənir. Sonradan bunun gələcək həyatında praktik istifadəsi ilə qarşılaşmır. Buna görə də çoxlarına maraqsız gəlir. Universitetə girmək üçün imtahan verilən dövrə qədər öyrənilir, sonra bir kənara atılır. Əslində riyaziyyatın öyrənilməsi təfəkkürün inkişafı üçün vacibdir. Sizcə, bu məsələ necə tənzimlənməlidir?
Əlbəttə, burada kurikulum və dərsliklərə bir neçə tələb irəli gəlir. Siz tutaq ki, təbiət fənlərini keçirsinizsə, birincisi, şagird bu elmlərin işləmə mexanizmi ilə tanış olmalıdır. Yəni sabah hansısa Hindistan qurusunun fikrini alimin fikrindən üstün tutmamalıdır. Məsələn, mən Krişnamurtinin yaddaş haqqında yazdıqlarını niyə oxumalıyam ki? O, introspeksiya ilə, yəni oturub təfəkkürə dalaraq nəsə tapmağa çalışır. Bu metod qədim yunan filosoflarının metodu idi və onların təbiətə dair doğru bildiklərinin əksəriyyəti indi səhv sayılır. Amma koqnitiv psixoloqların istifadəsində ciddi bir metod var. Kompüter tomoqrafiyası, funksional MRI-lar. Nəticələri yoxlayırlar, ölçürlər, təcrübə aparırlar. Elmi icma ilə bölüşürlər, icmada yoxlanışdan keçir və yalnız təsdiq olunandan sonra elmi biliyin bir hissəsinə çevrilir. Bu mexanizmi bilməyəndə insan düşünür ki, Krişnamurtinin də fikri bir fikirdir və alternativ kimi legitimdir. Elə deyil.
Onların fərziyyə irəli sürmə mexanizmləri elmi və legitim deyil. Kurikulum və dərsliklərə bir tələb budur ki, şagirdlər elmi biliklərlə tanış olmalıdır. İkinci tələb odur ki, şagirdlərə bu biliklər hipotetik, hansısa laboratoriyada olduğu kimi yox, həyati situasiyalar üzərindən öyrədilməldir ki, elm-texnologiya-cəmiyyət kontekstində bu biliklərini istifadə edə bilsinlər. Həm şəxsi həyatlarına dair qərar aldıqda, həm cəmiyyəti maraqlandıran məsələlərə dair qərarlar verəndə elmi prinsiplərlə düşünə bilsinlər. Bu gün bir çox ölkələr bunun fərqinə vardılar. PISA imtahanında iştirak edib ölçdükdə, öz təhsil səviyyələrini digər ölkələrlə müqayisə edəndə bu problem daha bariz formada göründü. Şagird məktəb dövründə öyrəndiyi biliyi sonrakı həyatında tətbiq eləməlidir. PISA proqramında aşağı nəticələr alan ölkələrdə təhsil sistmində islahat aparılması buna görədir.
- Bilirəm ki, ali təhsil sahəsində də iş təcrübəsinə maliksiniz. Bu sahəyə yaxından bələd olan biri kimi, həm də Türkiyədə - ODTÜ-də ali təhsil almış biri kimi müqayisədə Azərbaycandakı ali təhsilin keyfiyyəti barədə nə deyə bilərsiniz?
Azərbaycanda ali təhsilin keyfiyyətində müəyyən dərəcədə irəliləyişlər var. Bakı Mühəndislik Universiteti, ADA Universiteti, Ali Neft Məktəbi, İqtisad Universiteti kimi çox müasir universitetlərimiz yaranıb. Bunlar perspektivli gəncləri müəllim kimi cəlb ediblər. Xaricdə təhsil almış, orada işləmiş, beynəlxalq universitet sistemində təcrübəyə malik insanlar var. Məsələn, mən ADA Universitetində dərs deyəndə oradakı mühit mənə ODTÜ-nü xatırladırdı. Elə bilirdim ki, ODTÜ-dəyəm. Əsl universitet atmosferi orada var idi. Orada tələbə müəllimi görən kimi gözdən itmirdi. Çox rahat sual verə bilirdi. Hər şey tələbə üçün düşünülmüşdü. Hətta pandemiya dövründə dərslərə müvəqqəti ara veriləndə bütün tələbələr sistemə girib yazırdılar ki, biz gecikirik, dərslərimiz nə vaxt başlayacaq? Yəni mən o atmosferi hiss elədim.
Akademiyada birlikdə oxuduğum aspirant yoldaşlarım var ki, bu gün UNEC-dəki mühəndislik fakültələrində dərs deyirlər. Elmi jurnallarda məqalələri çıxır. Bu fəaliyyətləri universitet tərəfindən stimullaşdırılır. Qısası, müəyyən inkişafdan danışmaq olar, ancaq mənə elə gəlir ki, biz orta və ali məktəb arasındakı tandemi bir az daha sinxronlaşdırmalıyıq. Sanki orta məktəbin yuxarı siniflərində bir qopuqluq yaranıb. Məqsəd sadəcə imtahandan keçib qiymət almaq olub. Bu da universitetin tələblərini qarşılamır. Bu gün Azərbaycanda birinci kurs tələbələrinin 80 faizi, bəlkə də daha çoxu dünyadakı yaşıdlarından savad və dünyagörüşü baxımından qismən geridə qalırlar. Ona görə də bu sinxronlaşdırma aparılmalıdır ki, universitetin qoyduğu tələblərə cavab verən şagirdlər qəbul olunsunlar.
Burada problem var. Bir çox universitetlərdə dərs proqramlarının müəyyən qədər köhnəldiyini deyə bilərik. Yəni sizin bayaq dediyiniz o suala gəlirik ki, bunlar gələcək həyatda insana lazım olurmu? Bu sual verilmir. Tələbəyə heç vaxt lazım olmayacaq məzmunun öyrədilməsinə şahid oluruq. Düşünürəm ki, universitet kurikulumları da ciddi şəkildə nəzərdən keçirilməli, iş bazarının, sənayenin tələbləri nəzərə alınmalıdır. Qərbdə istifadə olunan olunan uğurlu - həm təbiət, həm də humanitar elmlərə dair - bir çox fundamental müasir kitab var ki, təcili surətdə Azərbaycan dilində nəşr olunmalıdır.
Bir şey deyim, bu yaxınlarda ODTÜ məzunlarından biri Britaniya kimi ciddi fizika ənənələri olan ölkədə universitetlərdən birinin laboratoriya müdiri oldu. Niyə? Çünki ODTÜ çağdaş təhsillə ayaqlaşır. Kimsə ODTÜ-dən durub Oksforda gedib dərs deməyə başlayanda, ya da doktorantura təhsili alanda çox da ciddi fərqlə üzləşməyəcək. Tələblərin əsasən oxşar olduğunu görəcək. Biz ODTÜ-də oxuyanda dərsliklər və proqramlar tez-tez yenilənirdi, xüsusiylə mühəndislik sahəsinə aid olanlar.
Yenə bayaqkı mövzuya qayıdırıq. Tərcüməyə. Bu, aradakı boşluğu doldurmaq üçün ən effektiv vasitələrdən biridir. Biz onların keçdiyi 300 illik yolu təzədən gedə bilmərik. Məcburuq ki, tərcümə vasitəsilə onların nail olduqları yeniliklərlə tanış olaq. Tətbiqi elmlərdə, mühəndislik sahəsində bizdə xüsusilə ciddi problem var. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün biz Qərbin təhsil sistemi ilə yaxından tanış olmalıyıq. Tərcümənin bir istiqamətini də bu problemin həlli təşkil etməlidir.
- Sizcə, Qərb də olmasa, Türkiyə səviyyəsində ali təhsilə çatmaq üçün Azərbaycanın nə qədər vaxta ehtiyacı var?
Açığı, bunu deyə bilmərəm. Mən universitetlərlə tanış olandan sonra belə bir qənaətim formalaşdı ki, əslində hər şey orta məktəbdən, ibtidai siniflərdən başlamalıdır. Bu proses davamlı prosesdir. Yəni orta məktəbin proqramı tam qənaətbəxş olandan sonra, biz ali məktəblərə onların tələblərinə uyğun tələbələr göndərəndən sonra demək olar ki, ona çatmaq üçün bizim nə qədər vaxta ehtiyacımız olacaq.
- Qarabağda yeni universitetin yaradılması planlaşdırılır. Siz o bölgədən olan bir insan olaraq hər hansı təklif gələrsə, gedib işləməyə hazırsınızmı?
Bəzi layihələrdə iştirakım hələlik məni burada olmağa məhkum edir. Amma əlbəttə ki, fundamental bir iş olsa, formal yox, fundamental olaraq mənim görə biləcəyim hansısa iş olsa, sıfırdan qurmaqla bağlı mənim müəyyən payım olacaqsa, gedərəm. Yox, məni orada əvəz edə biləcək 10 nəfər varsa... Elə bir iş ola bilər ki, orada mənim təcrübəm və ya biliyim tələb olunsun. Orijinal bir rolum və payım olarsa, məmnuniyyətlə gedərəm.
- Son vaxtlar dünyada süni zəkanın inkişafı ilə bağlı həyəcan təbili çalan elm adamları var. Səhv etmirəmsə, siz də müsahibələrinizdən birində buna toxunmuşdunuz ki, bunun xeyrindən daha çox ziyanı olacaq. Bu məsələ ilə bağlı daha ətraflı danışa bilərik?
Bu məsələ süni zəkanın hansı dərəcədə inkişaf etdiriləcəyi ilə əlaqədardır. Hələlik böyük həcmdə datanın çox sürətlə analiz bacarıqları yönündə insanı keçdiyini demək olar. Yaradıcı, düşüncədə kvant sıçrayışları edə biləcək gücə isə hələ süni zəka çatmayıb. Lakin indidən bəzi fəsadlarını görə bilirik. Böyük şirkətlərin əlində istehlakçılığın daha çox artırılması və insanlara daha çox nəzarət etmək üçün bir vasitəyə çevrilməkdədir. Doğrudur, hələlik məsələni çox da problematik görmürəm. Amma kvant kompüterləri sayəsində real irəliləyişlər olandan sonra bu məsələni yenidən düşünmək lazım olacaq. İndi məni ən çox narahat edən məsələ təhsil prosesinə vurduğu ziyanla bağlıdır. Bunu hiss edirəm.
- Məsələn, dissertasiyaların yazılmasında süni zəkadan istifadəni nəzərdə tutursunuz?
Bəli, plagiat məsələsi. Bu, tələbə və şagirdlərə düşünmə prosesindən yayınmaq üçün qısa yollar verir. Düşünmə çox əziyyətli proses olduğu üçün insanların çoxu artıq süni zəkanın bu istiqamətdəki xidmətlərindən istifadə etməyə başlayır. Bir vacib məsələ də budur ki, insanlar texnologiyadan istifadəni fetişizmə çevirməməlidirlər. "Bizim əlimizdə atom bombası var, çox qəşəng partlayır, çoxlu da adam öldürür. Bunu harasa ataq" yanaşması olmamalıdır. Nəticədə bu dünya insanların yaşaması üçündür. Yeni texnologiyaların bir də qaranlıq üzü var. Deyilir ki, texnologiyanın inkişafı insanın rifahı üçündür. Amma elmin inkişafının başqa tərəfi, yan təsirləri də var. Bir tərəfdən, elmin inkişafı insanların sayının sürətlə artmasına səbəb oldu. Son 200 ildə dünyanın əhalisi artdı. 1800-cü ildə say 1 milyarda çatdı. 2000-ci ildə isə 7 milyard oldu.
Bu temp qalsa, insanların sayı artmağa davam etsə və paralel olaraq süni zəkanın inkişafı ilə insanlar iş yerlərini itirsələr, bu problem çox ciddi disbalans yaradacaq. Artıq dünya bunu yaşayır. Məsələn, miqrant krizisi. İnsanlar yeganə çıxış yolunu köçdə görür. İnkişaf etmiş ölkələr bu miqrant axınının iqtisadi, sosial və hüquqi tərəflərini həll edə bilmir. Burada bir gizli anlaşma var. Dövlətlər böyük şirkətlərin bu cür texnologiyalar yaratmasına göz yumurlar. Çünki sonra özləri də həmin texnologiyalardan istifadə edirlər. Şirkətlər də mənfəət maksimizasiyasına can atır. Artıq avtomat-sürücülər ortaya çıxır. Hotellərdə xidmətçilərin işi kimi bir çox alqoritmik təkrarlanan işi robotlar insanların əlindən alacaq. Bəs bu sayı artan insanlar harada işləyəcəklər?
Bu, səfalətin və cinayətin artmasına təkan verəcək. Gettolaşma yaranacaq. "Google", "Microsoft" və "Samsung" kimi şirkətlərin gettoları olacaq. Ayrıca ərazilərdə xoşbəxt insanlar yaşayacaq. Divarın o biri üzündə isə Hindistanın gecəqonduları kimi vəziyyət olacaq. Gündə 1 dollar qazanan, təmiz suyu və sanitar qovşağı olmayan, 30-40 yaşında ölən yüz milyonlarla insanlar yaşayacaq. Bu mənada düşünürəm ki, biz yer üzündə yaşamağı, gücü necə idarə edəcəyimizi öyrənməmiş belə texnologiyalar kontrol altında olmalıdır. İnsanın elmi və texnoloji inkişafı onun əxlaqi inkişafın çox önünə keçib. Bu gün dünyada o gücü məhdudlaşdıracaq heç bir dəyər yoxdur.
- Yəni məsələnin etik tərəfləri işlənib hazırlanmalıdır. Deyəsən artıq belə təşəbbüslər var.
Bilirsiniz, bu məsələ çox əhatəlidir. Bütün insanlar üçün bir dünya ideologiyası olmalıdır. Bu dünya dinlərin dediyi kimi qiyamət günü məhv olacaq bir müvəqqəti dayanacaq deyil. Homo Sapiens artıq 300 min ildir Yer üzündə yaşayır. Ona görə də dünyaya bu şəkildə yanaşmaq doğru deyil. Dünya hansısa bir özəl şirkətin qazancını artırmaq üçün bütün resurslarını istismar etdiyi, meşələrini qırdığı, mədənlərindən təbii sərvətlərin çıxardığı, ətraf mühiti və havanı kirlətdiyi, zəhərli qazlar buraxdığı bir rezervuar olmamalıdır. Təkamül necə seçirdi? O, fərdi yox, növü seçirdi. Növ sağ qalırdı.
Bizdə insan növü anlayışı hələ formalaşmayıb. İnsanlar kəskin şəkildə qruplara bölünüb yaşayırlar. Futbol komandası qrupu, fiziklər qrupu, filan millətdən və filan dindən olanların qrupu. O sektanın, bu cərəyanın nümayəndələrinin qrupu. Yəni insanlar bölünə bildikləri qədər bölünüblər. Dünya liderləri, dünyanın mənəvi öndərləri bir dünya mənəvi hökuməti qurmalıdırlar. Siyasi olmasa da, mənəvi dünya hökuməti olmalıdır ki, texnologiya obsessiyası olan İlon Mask kimi "texnologiya tanrıları"nın iddialarını məhdudlaşdırsın.
- Görünür, kapitalist münasibətlər var olduğu müddətcə, onlar güclü qalmağa davam edəcəklər...
Təəssüf. Məsələ asan deyil.
- Hazırda dünyada aktual olan tendensiyalardan biri də psevdoelmlə mübarizədir. Bu barədə nə düşünürsünüz?
Psevdoelmlə mübarizə aparmaq üçün orta məktəblərdən başlamaq lazımdır. Orta məktəb dərsliyi təbiətin fundamental qanunlarını və onların real problemlərə tətbiqini öyrətməlidir. Məsələn, həm özüm dəfələrlə qarşılaşmışam, həm də energetika sahəsində işləyən bir dostumuz danışır ki, hər həftə 2-3 nəfər daimi mühərrik kəşf elədiklərini iddia edərək ofislərinə gəlirlər. Görüş istəyirlər, mexanizmi uzun-uzun izah edirlər. Daimi mühərrikin ola bilməyəcəyi fizikanın ən böyük prinsiplərindən olan enerjinin saxlanması qanunu ilə təsbit olunub.
Orta məktəbdə bu qanun öyrənilməlidir və bu sadəcə nəzəri bilik kimi qalmamalıdır. Bunu müəyyən tarixi kontekstdə vermək lazımdır ki, tarixən belə iddia və təşəbbüslər olub, amma bunlar nəticələnməyib. Bir-iki nümunə verib analiz eləmək olar ki, əslində bu tərəfdə qazanılan enerji digər tərəfdə itirilir. Təhlili öyrətmək lazımdır. Sabah həmin insan artıq öz vaxtını boşuna belə şeylərə xərcləməz. Orta məktəblərdə elmin tətbiqi tərəfi konkret situasiyalar üzərindən öyrədilməlidir.
İkincisi, mətbuatın bu işdə çox ciddi rolu ola bilər. Redaktorlar bu sahədə xeyli məsuliyyətsizlik edirlər. Sanki medianın IP qazanmaqdan başqa problemi yoxdur. IP-ni nə qazandırırsa, onun cəmiyyətə təsirinə çox da fikir vermədən bu yola gedilir. Biz xalqda hər zaman psevdoelmi inancların olmasını gözləməliyik. Amma bizim müəyyən mövqelərdə olan, müəyyən ictimai çəkisi olan, sözü ciddiyə alınan insanlar psevdoelmdən danışırlarsa, əsas problem budur.
Mənim üçün ən çox vaxt aparan Harun Yəhyanın tərəfdarları və tezisləri ilə mübarizə aparmaq oldu. Mən gördüm ki, bizim nə qədər çox tanınmış şəxslərimiz onların tezislərinə inanır. Bəzi məktəblərə onların yaradılış atlaslarını göndərilmişdi. Mən onu sanballı bir liseyin direktorunun kabinetində görmüşəm. Uzun-uzun danışdıq ki, bu yanlışdır. İzah edəndən sonra fikrini dəyişdi və onu yığışdırdı.
Mən Oşodan da, Krişnamurtidən də, Tibetin "Ölülər" kitabından da, samurayların "Buşido" kitabından da danışa bilərəm. O insanların danışdığı kitabların çoxunu onlardan əvvəl oxumuşam. Axı cəmiyyətə bu kitabların bir xeyri yoxdur. Əgər bizim beynimizdə daha yaxşı cəmiyyət, daha rasional cəmiyyət modeli olsa, belə olmaz. Ola bilsin ki, indi deyəcəyim bir az emosional səslənsin, lakin hələlik bizdə öz proqramını yeganə əskiksiz şəkildə yerinə yetirən ordudur. Açığı inanmağımız gəlmirdi ki, Qarabağla bağlı məsələ belə sonlanar. İndi isə bunun davamı gəlməlidir. Biz həmişə danışanda deyirdik ki, "Qarabağ boyda problemimiz var", indi daha yoxdur. Sonrakı məsələ nədir?
Bu, cəmiyyətin inkişaf etdirilməsidir. Cəmiyyəti inkişaf etdirən isə təfəkkürdür, düşüncə tərzidir. Başqa heç nə. Bunu kim aşılamalıdır? Ziyalılar, oxuyan və bilən insanlar. Bəs onlar faydalı fikirləri haradan seçə bilərlər? O fikirləri ki, mütərəqqi cəmiyyətləri sənaye inqilabına aparıb, ağıl dövrünə aparıb, intibah dövrünə aparıb. Bunları vermək lazımdır. Yoxsa kimsə öz beynini yormaq istəmir, bir az da "like" yığmaq istəyir, ona görə də bildiyi və bilmədiyi hər mövzuda danışır. Bukovskidən tutmuş Krişnamurtiyə qədər hamını təbliğ edir. Yadımdadır ki, Azərbaycanda bir ara postmodernizm çox dəbdə idi.
Hər şeyə postmodern və qeyri-postmodern kateqoriyalarla yanaşan, sosial şəbəkə və mətbuatda fikirləri yayılan insanlar vardı. Bir ara fransız ekzistensialistləri çox populyarlaşmışdı. Hər yerdə Sartr və Kamyudan sitatlar görünürdü. Sartrın düşüncələri bir cəmiyyətin problemlərini analiz etmək üçün nə qədər faydalıdır? Biz elmin prinsiplərinə əsaslanmalıyıq. Əsasən fundamental təbiət elmlərinə və onlar qədər fundamental olmayan, amma empirik metodlarla, ölçmələrlə işləyən iqtisad və sosiologiya kimi elm sahələrinə istinad eləmələyik.
- Son vaxtlar Azərbaycanda dinə marağın artması və bunun sekulyarizmə təhdid törətməsi barədə fikirlər var. Elm-din qarşılaşdırması kontekstində siz sekulyarizmə hər hansı təhlükə görürsünüz?
Siyasi bir təhlükə kimi görmürəm. Mənə belə gəlir ki, bu düşüncə və təfəkkürün dominantlığı əvvəllər daha çox idi. İndi xeyli azalıb. O dövrdə biz "Alma" qəzetində yazandan bəri bu məsələlərlə maraqlanırdıq. Çox sayda insan Türkiyənin, İranın, Ərəbistanın din xadimlərinin dedikləri hər şeyə inanırdılar. İndi bir dindar insan özəl həyatının müəyyən hissəsini dini hökmlərə görə tənzimləyə bilər. Təbii ki, dövlətin qanunları ilə ziddiyyət təşkil etmirsə, deyəcək sözümüz yoxdur. Amma o dövrdə dinin hüquq, elm sahəsinə, qadın-kişi münasibətlərinə girmək iddiası daha böyük idi. Biz 3-5 nəfər idik, yazırdıq. Sonradan proses genişləndi, alternativ fikirlər ortaya qoyuldu. Tənqidi təfəkkür işə salındı. Mənə belə gəlir ki, indi dini təfəkkürün məqbul bir çərçivəsi formalaşıb. Əvvəlki kimi teoloji siyasi-hüquqi iddialara görmürük. Şəxsən mənim qarşıma çıxmayıb.
- Yalçın bəy, sizi tez-tez bədii ədəbiyyata "radikal münasibət göstərməkdə" tənqid edirlər. Yəni həyat ancaq quru elmi dəqiqlikdən ibarət deyil, insan isə tam rasional varlıq deyil. Necə düşünürsünüz, həyatda irrasional məqamlara, sentimentallığa heç yer olmamalıdır?
Yox, həyatda sentimentallığa yer çoxdur. Sentimentallıq olmasa, sənət olmazdı. Yəni insanın koqnitiv ehtiyaclarına elm cavab verir, affektiv - hissi ehtiyaclarına da sənət cavab verir. Mənim qarşı çıxdığım - mən məsələyə bir az funksionallıq baxımından yanaşıram - Azərbaycanda ədəbiyyatın yalnız rus ədəbiyyatı və şeir şəklində qəbul edilməsidir. Dünya ədəbiyyatı deyilən çox möhtəşəm bir külliyyat var. Bu ədəbiyyatdan müxtəlif situasiyaları təqdim eləmək üçün istifadə etmək olar.
Məsələn, mənim çox bəyəndiyim Umberto Ekonun "Qızılgülün adı" əsəridir. Bu bir situasiyanın təsviridir. Orta əsrlərlə maraqlanan, bizim haradan haraya gəldiyimiz barədə düşünən insan o əsərdə orta əsrlərin kiçik bir modelini görə bilər. İnanılmaz dəqiq və canlı təsvirdir. Bu mənada ədəbiyyatı inkar etmək olmaz. Ədəbiyyat insanın başqa mədəniyyətlərlə tanış olması şansını verir. Tutaq ki, siz Arundati Royu oxuyaraq Hindistan mədəniyyətinə daxildən baxa bilirsiniz. Turist kimi yox.
Biri var, Türkiyəyə turist kimi gedirsən, cibində bir az valyuta var. Hoteldə, hər yerdə "buyurun, xoş gəldiniz". Siz orada artıq bir tələbə kimi yaşayanda - mən tələbə kimi yaşamışam - o real çətinliyi görürsünüz. O baxımdan bizim hər bir ölkədə yaşamaq şansımız yoxdur. Yapon mədəniyyətini, hind mentalitetini, Afrika həyatından bir epizodu görmək üçün ədəbiyyat inanılmaz vasitədir. Bu mənada mən ədəbiyyatın etnoqrafik, dünyanı tanımaqla bağlı funksiyasını yüksək qiymətləndirirəm. Mənim qarşı olduğum şeir yazmağın məziyyət sayılmasıdır. Sanki hər kəs özünü şeir yazmağa məcbur hiss edir. 3-5 mövzudur, o mövzulara dair hamı şeir yazır. Mən düşünürəm ki, 50-60 yaşlarında bir insan oturub sentimental, nə bilim, "mənim ilk məhəbbətim" tərzində şeir yazmağı özünə sığışdırmamalıdır.
Şeiri o insan yazmalıdır ki, onun təbi çağlayır, dəli kimi hər yerdə şeir deyir. Bizdə poetikanın, şeirin çox yaxşı nümunələri də var. Çox gözəl lirik mahnılarımız var ki, onlar gözəl şeirlərə yazılıb. Məsələn, Şövkət Ələkbərovanın oxuduğu mahnılar ədəbiyyat olmasa, yaranmazdı. Bu qədər şair var, bu qədər şeir var, ədəbiyyat sevilir. Niyə bizim yazı qabiliyyətimiz zəifdir? Niyə cəmiyyətimizdə kobudluq bu qədər dominantdır? Niyə biz həssas deyilik? Yəni bunlar ölkəmizdəki ədəbiyyat anlayışını ciddi şəkildə analiz etməyimizlə nəticələnməlidir.
Məsələn, Güney Azərbaycanda mədəni özünütəsdiq mübarizəsi var. O mübarizədə şeir əhəmiyyətli rol oynayır. Çünki şeir qısa və emosionaldır. İnsanda müəyyən bir emosional düyməyə toxunmağa kömək edir. Özünüifadə tərzidir. Bizim 90-cı illərin əvvəlində SSRİ-yə qarşı özünüifadə tərzi kimi. Amma indi qalxıb 50 yaşında adamın bayrağa, vətənə, muğama şeir yazmasının mənası nədir? Mən onun şeirini oxuyub vətəni sevəcəyəm? Vətəni sevmək hər kəsin öz işidir. Vətəni sevmək hər kəsin öz işini düzgün görməsidir. Bizdə 90-cı illərdən, hətta sovet dövründən qalan bir ənənə var ki, ziyalı kəsimi kimi ədəbiyyatçılar təbəqəsi qəbul olunur.
Həmişə ədəbiyyatçılar ön planda olub. Bildikləri və bilmədikləri hər mövzuda danışıblar. 90-cı illərdə də belə olub, indinin özündə də belədir. Baxıram ki, televiziyalara, müxtəlif tədbirlərə çağırılan, danışdırılan insanların hamısı ədəbiyyatçılardır. O ədəbiyyatçıların da ciddi xarici dil biliyi yoxdur. Bunların bütün ədəbiyyat bilikləri də azərbaycanca və ruscadan tərcümələrlə məhduddur. Ədəbi tənqid anlayışları da yoxdur. Yəni necə oxumaq, necə analiz etmək lazımdır? Bunlar olmayandan sonra siz ədəbiyyatı tənqid edəndə təbii ki, asanlıqla "ədəbiyyat düşmənliyi" kimi qələmə verəcəklər.
Mən ədəbiyyatın, fəlsəfənin əhəmiyyətini qəbul edirəm. Bunların müəyyən funksiyaları var. Hə, bir də var, kimsə gedər istirahət üçün hoteldə oturar detektiv oxuyar, bu da onun öz işidir. Bunun qarşısını almaq, detektiv janrı ilə mübarizə aparmaq mənasızdır. Digər tərəfdən, mütaliə anlayışını yazılı ədəbiyyat kontekstindən çıxarmaq lazımdır. Bir sənət əsəri də mətndir. Məsələn, siz oturub Karavacconun bir əsərini saatlarla təhlil edə bilərsiniz. Sonra onun haqqında çəkilmiş filmə baxa bilərsiniz.
Bununla bütöv bir tarixi ekskursiya etmiş olarsınız. Sənədli film də bir mətndir. Nəyə görə biz ədəbiyyatı təfəkkürdən ayırıb yalnız hisslərə xitab edən yerə, elmin qarşısında bir yerə qoymalıyıq? Məsələn, siz "Qəzəb üzümləri"ni oxudunuz. O sizə 30-cu illərdəki depressiya dövründə Amerikadakı vəhşi kapitalizmin üzünü göstərəcək. Yəni biz ümumi şəkildə danışarıq ki, kapitalizm istehlakı artırdı. Amma onu gətirib bayaq dediyimiz situasiyada bir ailənin, fermerlər sinfinin dramı şəklində göstərmək ədəbiyyatın gücündədir.
Elmin üslubu bu deyil. Elmi məqalədə belə təsvirlərə yol verə bilməzsiniz. Ədəbiyyat problemi sizə göstərə bilər. Bizim insani yönümüzə dair həssaslıq yarada bilər. Amma bunun ardınca elm gəlməlidir. Artıq bu problemi qəbul elədik, həssaslığımız var, təhlil etmək və həll yolu tapmaq üçün bizə elm lazımdır. Məsələn, "Interstellar" filminə baxıb təsirlənməyən insan yoxdur. Kim o filmə baxıb laqeyd qala bilər? Bu perspektivi bizə ədəbiyyat verə bilərdimi?
Bizim anlamsız nəhənglikdəki bu kainatda necə zavallı durumda olmağımızı və mənasız iddialar içində boğuşmağımızı. Mən düşünürəm ki, elm və ədəbiyyatın perspektivləri iç-içə keçməlidir. Bunlar "mütləq şəkildə bir-birini inkar etməlidir" deyə bir şərt yoxdur. Böyük alimlərin, məsələn, Qalileyin həyatı barədə Samuel Bekketin bir əsəri var. Niyə də olmasın? Niyə bir ədəbiyyatçı elmi bilməsin? Niyə bir alimin həyatı ona maraqlı gəlməsin? Niyə elmi “iqnor” eləsin? Məsələn, ədəbiyyatçılar deyir ki, biz dili zənginləşdiririk.
O dildə elmi biliklər müzakirə olunsa, daha da zəngin olar. Bunu niyə görmürük? Qalileyin dialoqları var. O dialoqlar elmi mühakimə bir yana, ədəbi baxımdan da şah əsərlərdir. Burada elə satira, yumor, atmaca, sözü anlayanlara eyhamlar var ki... Bunları niyə qarşı-qarşıya qoyurlar, tam anlamıram. Mənə elə gəlir ki, dəqiq elmlərlə məşğul olanların ədəbiyyat haqqında anlayışı ədəbiyyatçıların dəqiq elmlər haqqında anlayışından qat-qat çoxdur.
- Siz əvvəllər publisistik yazılarla daha çox çıxış edirdiniz. Bu yazıların toplandığı "Göydən yerə" kitabınız da çıxmışdı. İndi elə bil az yazırsınız. Bunun səbəbi nədir?
Az yazmağımın səbəbi işlərin çoxluğudur. Yazıya verdiyin əziyyətin qarşılığını maddi və oxucu marağı olaraq görməməkdir. Daha fundamental işlərlə məşğul olmaqdır. Bilirsiniz, bir yazı yazırsınız, adı publisistikdir də, publikaya xitab edirsiniz. Konkret hədəf kütləsi yoxdur. Kimsə deyə bilər ki, sənin yazdığın mənə maraqlı deyil. Sən deyərsən ki, mən sizin üçün bu yazını yazdım. O da deyər ki, mənə maraqlı deyil. Ona görə də mən indi düşünürəm ki, konkret hədəf auditoriyalara xitab eləmək lazımdır. Bir az da fasilə verib kitab şəklində çıxış eləmək lazımdır. Çünki publisistik yazı bu gün sayta yerləşdirilir, 3 gün sonra itib gedir, amma kitab qalıcıdır. Ona görə də bir kitab üzərində işləyirəm deyə yazı məsələsinə ara vermişəm.
- Bir zamanlar Azad Yazarlar Ocağında olmusunuz. O prosesləri necə xatırlayırsınız?
Düşünürəm ki, Azad Yazarlar Ocağı mühüm iş gördü. Bu o mənaya gəlmir ki, mən onların bütün yanaşmaları və fikirləri ilə razıyam. Əksəriyyəti ilə razı deyildim. Lakin o mövqe bizim cəmiyyət üçün çox lazımlı və zəruri bir mövqe idi. Bu gün biz bir çox mövzuda tənqidi fikirlər səsləndirə biliriksə, o insanların ilk dəfə bu mövzularda tənqid səsləndirmə cəsarətini göstərmələri ilə bağlıdır. Onlar söyüldülər, amma artıq cəmiyyətdə tənqidi fikirlər səsləndirmək normallaşdı. Belə bir mühüm funksiyaları olub. Bu yaxınlarda vaxt eləyib Rasim Qaracanın "Zülmətdə bir alatoran" bioqrafiyasını oxudum. Çox lazımlı bir kitabdır.
Orada 90-cı illər, 2000-lərin əvvəlləri ilə bağlı maraqlı mənzərələr var. Haradasa, yaxın dövrə qədər gəlir. Düşünürəm ki, o kitaba görə Rasim Qaracaya təşəkkür düşür. Alternativ bir baxışdır. Mən o kitabı oxuyanda bir daha qənaətim möhkəmləndi ki, bizim ədəbi təfəkkürümüz belə, yanlış kök üzərində qurulub. 90 faizi qeyri-real, pafosa və təbliğata əsaslanan, maddi çıxar hesabına ortaya qoyulmuş əsərlərdir. O əsərlər cəmiyyəti yanıldıb, nəinki ona xeyir verib. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının həmin təsirdən, həmin ədəbiyyat anlayışından qurtulması vacibdir.
- Müsahibə təklifimizi qəbul etdiyinizə və maraqlı söhbətə görə təşəkkür edirəm.
Çox sağ olun.
SON
