Tarix boyu erməni ideoloqları Cənubi Qafqazın mədəni irsini mənimsəmək, qonşu xalqların maddi və qeyri-maddi irs nümunələrini öz adlarına çıxartmaq siyasəti yürüdüblər. Bu saxtalaşdırma siyasətinin hədəflərindən biri də Azərbaycanın qədim musiqi aləti balaban olub.
Balaban tarixən Azərbaycanın milli nəfəsli musiqi aləti olub. Adı qədim türk dillərində “bala” (kiçik, zərif) və “ban” (səs, çağırış) sözlərindən yaranaraq “həzin səs” mənasını verir.
Ermənilər çox yaxşı bilirlər ki, tarixi 6-cı əsrdən başlayan balaban Azərbaycana məxsus qədim nəfəs alətidir. De gəl ki, oğurluğa öyrəşmiş bu xalq balabana gələndə də nəfsinə hakim ola bilməyib.
Bu musiqi aləti qamış, tut, qoz, ən çox da ərik agacından hazırlanır və çox zəngin, dərin, lirik səsə malikdir.
Azərbaycan muğam sənətində, aşıq musiqisində və xalq melodiyalarında geniş istifadə edilən balaban, həm də el mərasimlərində, toylarda, yaslarda ifa olunur. Xüsusilə Qarabağ, Naxçıvan, Şəki və Qazax bölgələrində balaban ifaçılığı xalq musiqisinin əsas dayaqlarından biri olub.
Balabandan ansambl, orkestr və solo aləti kimi nəfəsli alətlər qrupunu, o cümlədən aşıqlar dəstəsini müşayiət etmək üçün istifadə edilir.
Alətin daha çox ərik ağacından hazırlanmasının səbəbi var. Bu da əriyin nəfəsdən gələn rütubətə davamlılığı ilə bağlıdır.
Balabanın keyfiyyəti onun materiallarının necə qurudulmasından asılıdır. Ağac nə qədər mükəmməl qurudularsa, alət o qədər keyfiyyətli alınar. Qurudulma zamanı materiallar çatlamamalıdır, buna görə ağaca əlif yağı vurulur. Balabanın uzunluğu 280-370 mm-ə qədər, müştüyün uzunluğu isə 9-10 mm olur. Balabanın boru hissəsinin üstündə səkkiz və ya doqquz, altında bir oyuq açılır. İfa zamanı hər iki əlin barmaqları ilə oyuqlar açılıb-bağlanır. İfaçı aləti səsləndirmək üçün dərindən nəfəs alaraq havanı ağız boşluğuna yığır və onu xüsusi ustalıqla dodaqları arasında tutduğu yastı müştüyün içərisinə üfləyərək barmaqlarını oyuqların üzərində hərəkət etdirməklə istənilən səs ucalığını alır.
Çoxsaylı erməni mənbələri balabanı dünyaya özlərinin qədim musiqi aləti kimi təqdim edir. Onlar bu aləti “duduk” adı altında dünya ictimaiyyətinə sırıyaraq, onun guya Ermənistan mənşəli olduğunu iddia edirlər. Erməni yalanlarına görə, hətta guya “duduk”un tarixi eramızdan əvvələ gedib çıxır.
Halbuki tarixi mənbələrdə – Azərbaycanın orta əsrlərə aid miniatürlərində, əlyazmalarında və sənət təsvirlərində balabanın varlığı sənədlərlə sübut olunur. Musiqi terminologiyasında “balaban” sözü türk mənşəlidir, “duduk” isə daha sonralar tətbiq edilmiş uydurma addır. Baxmayaraq ki, elə bu söz də türk mənşəli “tütək”dən götürülüb. Balaban əsasən Azərbaycan bölgələrində yayılmış və oradan başqa xalqlara keçmişdir. Ermənistan ərazisində bu alət XIX əsrin sonlarında Azərbaycan türkləri vasitəsilə yayılmağa başlamışdır.
Bütün bunlara baxmayaraq, bədnam qonşular “duduk”un Yaxın Şərqdə və Qafqaz xalqlarının məişət həyatında geniş yayılmış erməni nəfəsli musiqi aləti olduğu iddiasını davam etdirirlər. Məşhur erməni bəstəkar Aram Xaçaturyan ötən əsrdə yazıb: “Duduk yeganə alətdir ki, ifası məni ağladır”. Bununla o, balabanın erməni aləti olduğunu qabartmağa çalışıb.
Ermənilər dünyanın bir çox yerlərində, o cümlədən ABŞ-da balabanı özlərinə məxsus musiqi aləti kimi tanıda biliblər. Amerikanları aldadan ermənilər orada “Duduk məktəbi” də açıblar. Los-Ancelesdəki Kaliforniya Universitetinin erməni bölməsində isə “duduk sinfi” fəaliyyətə başlayıb. Ermənilər “dudukçu” Civan Qasparyanı bu musiqi alətinin ən məşhur ifaçısı kimi tanıdıblar. Qasparyan bir çox xarici filmlərə musiqi bəstələyib, hətta “Hollivud”da çəkilən bəzi ekran əsərlərində balaban ifa edib.
Ermənistanda balaban istehsal edən müəssisə də yaradılıb və “məhsullar” dünyanın müxtəlif yerlərinə “erməni aləti” kimi satılır.
2010-cu ildə Azərbaycanın Xalq artisti Alim Qasımov ABŞ-ın Nyu-York şəhərində konsert verərəkən onu balaban da müşayiət edib. Həmin vaxt amerikalılar balabanın ermənilərə deyil, azərbaycanlılalara məxsus olduğunu biləndə çox təəccübləniblər.
Balabanı Azərbaycanın hüdudlarından kənarda tanıdan məşhur ifaçılardan biri Əlixan Səmədovdur. O, ermənilərin bütün dünyada "duduk" kimi tanıtdıqları balaban ilə bir neçə ölkədə solo konsert proqramı ilə çıxış edərək, erməni plagiatlığını ifşa edib. Ə.Səmədov "Balaban metodu" adlı kitabın da müəllifidir.
2005-ci ildə ermənilər balabanı “erməni duduku” adı ilə UNESCO-nun qeyri-maddi irs siyahısına daxil etdirməyə cəhd göstərmişdilər. Lakin Azərbaycanın etirazları və mütəxəssislərin təqdim etdiyi sənədlər bu prosesin qarşısını aldı. Azərbaycan mütəxəssisləri qədim miniatürlər, arxiv yazıları və audio materiallarla sübut etdilər ki, bu musiqi aləti xalqımızın mədəniyyətinə məxsusdur.
Azərbaycan folklorunda balabana aid deyimlər az deyil. Məsələn:
Əzizim balabanı,
Asta çal balabanı.
Hamının balası gəldi,
Bəs mənim balam hanı.
Bu çalğı alətinin adına qədim oğuz abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında, klassik Azərbaycan şairlərinin əsərlərində rast gəlinir.
Balabanın fərdi ifaçılıq xüsusiyyətinə böyük diqqət yetirən Azərbaycanın məşhur bəstəkarları bundan istifadə ediblər. Belə ki, Üzeyir Hacıbəylinin “İkinci fantaziya”, Müslüm Maqomayevin “Azərbaycan çöllərində”, Hacı Xanməmmədovun "Simfoniyetta” əsərində balabanın solo ifasına geniş yer ayrılıb.
Bu gün Azərbaycan erməni saxtakarlığı ilə yalnız mədəniyyət müstəvisində deyil, informasiya savaşı meydanında da mübarizə aparır. Musiqi tarixçiləri, etnoqraflar və sənətşünaslar bütün dünyada balabanın Azərbaycan mədəniyyətinə aid olduğunu faktlarla sübut etməyə davam edirlər.
2023-cü ilin dekabrında Azərbaycan və Türkiyənin birgə təqdim etdiyi “Balaban sənətkarlığı və ifaçılıq sənəti” UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ siyahısına daxil edilib.
Balaban sadəcə bir musiqi aləti deyil – o, bir xalqın ruhu, hafizəsi, tarixidir. Ermənistanın bu aləti öz adına çıxarmaq istəyi isə yalnız mədəni plagiatlıq deyil, eyni zamanda milli kimliyə qarşı yönəlmiş açıq hücumdur. Biz balabanın da, tarın da, kamançanın da, muğamın da sahibi olduğumuzu unutmamalıyıq. Onları qorumaq – keçmişə hörmət və gələcəyə borcdur.
A.Zeynalov
Yazı “Əqli Mülkiyyətçilərə Kömək” İB-nin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin yardımı ilə həyata keçirdiyi “Erməni plagiatlığının izləri: Əqli mülkiyyət terroru” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
