Azərbaycanda etnomühit | Modern.az

Bu yazını həmkarımız Azər Həsrətin “Etnik azlıq problemi? Bu lap ağ oldu!” məqaləsinə verilən şərhlərə cavab məcburiyyətini hiss etdiyim üçün yazdım. Qeyd edim ki, həbs olunan Hilal Məmmədovla bir neçə dəfə elə milli məsələlərlə bağlı sosial şəbəkələrdə qarşılıqlı yazışmalarımız olmuşdur. H.Məmmədov çox mədəni şəkildə öz fikirlərin yazmış, mən də ona eyni ədəblə cavab vermişdim. İndi isə bəzi dostlarımızın A.Həsrətin yuxarıda adını çəkdiyim məqaləsinə yazdığı şərhlərinə cavab vermək niyyətindəyəm.

Bildiyimiz kimi, vətəndaşlıq hüququ olan hər bir şəxsin, mənəviyyatca ona daha yaxın olan hər hansı milli və ya etnik qrupun üzvü olmağa subyektiv hüququ var. Azlıq, qrup hüququnun subyektidir. Belə bir təyinetmə üçün nə şəxsin mənşəyini bilmək, nə də heç bir vasitə lazım deyil. “Etnik azlıqların ictimai həyatda fəal iştirakı üzrə Lund tövsiyyəsi”ndə (1998) bəyan olunur ki, hər bir dövlətin ərazisində etnik və ya hər hansı təyinetmə ayrı-seçkiliyə səbəb ola bilməz.

So­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­də SSRİ-də iki is­ti­qa­mət­də güc­lü iş apa­rı­lır­dı. İlk ba­xış­da bu is­ti­qa­mət­lər bir-bi­ri­nə əks möv­qe tə­si­ri ba­ğış­la­ma­sa da, əs­lin­də məz­mun eti­ba­ri­lə bir-bi­ri­nə da­ban-da­ba­na zidd mə­na kəsb edir­di. Da­ha doğ­ru­su, o vaxtlar SSRİ-də ya­şa­yan bü­tün xalqla­rın təd­ricən bir-bi­ri ilə qay­na­yıb-qa­rış­ma­sı nə­ticə­sin­də zor­la "so­vet xal­qı" adı al­tın­da ye­ni bi­li­yin ya­ra­dıl­ma­sı­na cid­di-cəhd gös­tə­ri­lir­di­sə, di­gər tə­rəf­dən, bey­nəl­mi­ləl­çi­lik bay­ra­ğı­nı əsas tu­ta­raq, "dostluq" və "bə­ra­bər­lik" şü­ar­la­rı­nı ucal­da-ucal­da ay­rı-ay­rı res­pub­li­ka­lar­da­kı (bu ba­xım­dan Azər­baycan SSR xü­su­si yer tu­tur­du) müx­tə­lif tay­fa­la­rı et­nik qrup, et­nik az­lıq­la­rı xalq, hət­ta bə­zən bu və ya baş­qa et­nik az­lı­ğı və ya­xud az­say­lı bir xal­qı az qa­la mil­lət ki­mi qə­lə­mə ver­mək cəhdlə­ri olur­du. Çox­mil­lət­li­lik və bey­nəl­mi­ləl­çi­lik, özü də şi­şir­dil­miş sə­viy­yə­də, san­ki bu və ya baş­qa res­pub­li­ka­nın zən­g­in­li­yi­ni, iq­ti­sa­di po­ten­si­a­lı­nı, öncül­lü­yü­nü gös­tə­rən əsas amil idi.

Bü­tün bun­la­rın nə­ticə­si­dir ki, it­ti­faq da­ğıl­dıq­dan son­ra müs­tə­qil­lik yo­lu­na qə­dəm qoy­muş bə­zi res­pub­li­ka­lar bu sa­hə­də bir sı­ra çə­tin­lik­lər­lə üz-üzə qal­mış­dır.

Azər­baycan­da et­no­mü­hi­t bü­tün dö­vr­lər­də sa­bit olub. Bu is­tər yu­xa­rı­la­rın, is­tər­sə də aşa­ğı­la­rın bi­ri-di­gə­ri­nə olan mü­na­si­bə­tin bir­mə­na­lı ola­raq da­vam et­mə­si­nin gös­tə­rici­si­dir. Yə­ni top­lu­ma da­xil olan həm tür­kə, həm də qey­ri-tür­kə ic­ti­mai mü­hit­də ya­naş­ma tər­zi ey­ni olub, et­nik­lə, qey­ri-et­nik ara­sın­da fərq qo­yul­ma­yıb. Bu nü­ans is­tər öl­kə qa­nun­ve­ri­ci­li­yin­də, is­tər­sə də Azər­bayca­nın qo­şul­du­ğu bey­nəl­xalq Kon­ven­si­ya­lar­da əsas prin­sip ki­mi gö­tü­rü­lüb. Bax­ma­ya­raq ki, so­vet döv­rü et­no­mü­hi­ti müs­tə­qil Azər­bayca­na nis­bə­tən da­ha sa­bit olub. Bü­tün xalqla­ra ey­ni - "so­vet və­tən­da­şı" priz­ma­sın­dan ba­xan kom­mu­nist ide­o­lo­gi­ya­sı et­no­mü­hi­tin sa­bit du­ru­mu­na mən­fi tə­sir gös­tə­rən amil­lər­dən yan ke­çib. Bax­ma­ya­raq ki, hər bir et­nik az­lıq ay­rı-ay­rı­lıq­da təh­lil olu­nub, on­la­rın in­ki­şaf di­na­mi­ka­sı nə­zər­dən qa­çı­rıl­ma­yıb. Am­ma bü­tün bun­lar ba­rə­də cə­miy­yət heç vaxt mə­lu­mat­lan­dı­rıl­ma­yıb. Elə bir şə­ra­it ya­ra­dı­lıb ki, mil­li az­lıq­la­rı əha­tə edən so­si­al tə­bə­qə də öz növ­bə­sin­də bu ki­mi mə­lu­mat­la­rı mə­nim­sə­mə­yə be­lə ma­raq gös­tər­mə­sin. Bu pro­ses Azər­bayca­nın müs­tə­qil­lik qa­zan­ma­sı­na qə­dər da­vam edib.

Müs­tə­qil Azər­baycanın  son 20  il ər­zin­də ic­ti­mai-si­ya­si du­rum ba­xı­mın­dan qar­şı­laş­dı­ğı ən na­ra­hat prob­lem­lər içə­ri­sin­də məhz mil­li mə­sə­lə­lər də var idi. Amma bu keçmişdə, təxminən müstəqilliyin ilk illərində idi. Hələ o zaman res­pub­li­ka­mız­da ya­şa­yan xalqlar­la bağ­lı ye­ni uy­du­ru­lan, ye­ni qon­da­rı­lan hər bir mə­sə­lə­yə mil­li don ge­yin­dir­mək cəh­di ağır və sar­sın­tı­lı nə­ticə­lər ver­miş­dir. Mil­li əla­mət­lə­rə gö­rə si­ya­si par­ti­ya ya­ra­dan­la­rın, er­mə­ni-kürd se­pa­rat­çı­la­rı­na züy tu­tan­la­rın, "sad­val"çı­la­rın ide­ya si­lah­daş­la­rı­nın, "Ta­lış-Mu­ğan Res­pub­li­ka­sı" xül­ya­sı ilə ya­şa­yan­la­rın və bu qə­bil­dən olan di­gər­lə­ri­nin öz­lə­ri­nə alu­də­çi­lik­lə­ri, xam xə­yal­lar alə­mi­nə qa­pan­ma­la­rı ölkədə nə­in­ki ic­ti­mai-si­ya­si ta­raz­lı­ğı poz­du, ey­ni za­man­da, də­də-ba­ba tor­paq­la­rı­mı­za göz di­kən, onu iş­ğal edən er­mə­ni təca­vüz­kar­la­rı­na qar­şı mü­ba­ri­zə­yə qalxmaq üçün yum­ruq­lan­mış gücü­mü­zü par­ça­la­dı və xey­li zə­if­lət­di.  Yal­nız məq­səd­yön­lü və ar­dı­cıl si­ya­sət nə­ticə­sin­də son il­lər Azər­baycan­da ya­şa­yan bü­tün mil­lət və xalqlar, et­nik az­lıq­lar va­hid amal uğ­run­da bir­ləş­mə­yə doğ­ru mü­əy­yən ad­dım­lar at­ma­ğa baş­ladı.

SSRİ-nin da­ğıl­ma­sın­dan son­ra postso­vet mə­ka­nın­da (MDB-də) bir çox res­pub­li­ka­lar­da "et­nik tə­miz­lə­mə" si­ya­sə­ti hə­ya­ta ke­çi­ri­lib. "Et­nik tə­miz­lə­mə"yə mə­ruz qa­lan mil­li az­lıq­lar mo­no­et­nik döv­lət­lə­rə transfor­ma­si­ya olu­nub­lar. Bu sı­ra­da Er­mə­nis­tan MDB mə­ka­nın­da da­ha "ön­də" gedir. La­kin Cə­nu­bi Qaf­qa­zın ən in­ki­şaf et­miş res­pub­li­ka­sı he­sab olu­nan Azər­bay­can­da bu pro­se­sin baş­lan­ma­sı­na ümu­miy­yət­lə cəhd ol­ma­yıb.

Etnik tərkibi müxtəlif Azərbaycanda milli münasibətlər faktorunun vacibliyi nəzərə alınmalıdır. Milli azlıqların ən kiçik qayğılarından tutmuş ciddi sosial problemlərinə qədər bütün məsələlərinin həlli Kremlin barmaq silkələməsinə görə deyil, 1994-cü ildən sonra prezident Heydər Əliyevin iradəsi, cəsarəti ilə həyata keçirilirdi. Heydər Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə milli azlıqların ədəbiyyat, mədəniyyət, dil, tarix, adət-ənənələrinin və s. qorunub saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə qanuni zəmin yaradıldı. Bu məqsədlə onlara müntəzəm şəkildə maliyyə yardımları göstərildi. Milli azlıqların mədəni mərkəzləri kommunal xərclər, kirayə haqqı ödənilmədən yerlə təmin olundular. Onların əlifbaları, doğma dillərində dərslikləri hazırlandı, kitablarının, qəzetlərinin nəşri üçün dövlət büdcəsindən vəsait ayrıldı, respublika radiosunda, yerli özəl televiziyalarda və qəzetlərdə doğma dillərində veriliş və materiallar hazırlanmasına şərait yaradıldı, müxtəlif konfessiyaların hamısının sərbəst və azad fəaliyyət göstərməsinə tam hüquqi təminat verildi. 1993-cü ildən sonra milli azlıqların spesifik məsələlərinə ağır, iqtisadi çətinliklər içində yaşayan Azərbaycanda dövlət səviyyəsində kompleks və müntəzəm qayğı göstərmək ənənəyə çevrilib.

Mütəxəssislərin araşdırmalarına və proqnozlarına görə dünyanın geosiyasi durumunu nəzarət altında saxlamaq iddiasında olan dövlətlər mümkün etnik münaqişə ocaqlarından məqamında istifadə etmək üçün buna zəmin hazırlayırdılar. Şübhəsiz ki, Azərbaycan xüsusi maraq doğuran ölkələr sırasında heç də sonuncu yerdə durmurdu.

Azərbaycandakı azsaylı xalqların tərkibində son illər bir dəyişiklik də müşahidə olunmuşdur: bu da milli etnosların (ləzgi, talış, kürd, tat, və s.) yenidənqurma dövründə milli şüurun və özünüdərk hissinin oyanması ilə bağlıdır. Bu, 1979 və 1989-cu illər siyahıyaalınmasında özünü göstərmişdir. Azərbaycan həmin xalqlar üçün tarixi vətən olmuşdur. Bu etnoslar arasında elələri (buduq, xanalıq, udin) var ki, min illər ərzində Azərbaycanda yaşayaraq, adət və ənənələrini qoruyub saxlamış, dillərini və mədəniyyətlərini inkişaf etdirmişlər. Onlar öz etnopsixologiyasını, maddi-mənəvi mədəniyyətlərini, etnik ərazisinin müəyyən hissəsini mühafizə etmişlər.

Ölkəmizdə yaşayan talışlara gəlincə... Və yaxud da bəzi mətbu nəşrlərin Hilal Məmmədovun etnik kimlik nədəni ilə həbs olunması iddialarına cavab olaraq bildirmək yerinə düşər ki...

...Azərbaycan öz milli tərkibinə görə zəngindir. Ölkəmizdə əhalinin əsas hissəsinin təşkil edən azərbaycanlılarla yanaşı bir çox azsaylı xalq, milli azlıq və etnik qrupların nümayəndələri də yaşayır.

Talışlar Azərbaycan əlifbasından istifadə edirlər. Müxtəlif vaxtlarda talış dilində bır sıra kitablar, əlifba, dərsliklər və qəzet çap olunmuşdur. Talış dilinin ilk əlifbası latın qrafikası əsasında 1933-cü ildə Z.Əhmədzadə və M.Nasirli tərəfindən yazılmışdır. 30-cu illərin əvvəllərində ibtidai siniflərdə talış dilini tədris etmək cəhdi göstərildi və bir neçə dərslik yazıldı, Lənkəranda çıxan “Sıə Tolış” qəzetində Azərbaycan dilində məqalələrlə yanaşı, talış dilində yazılar da çap edildi. 1930-1937-ci illərin repressiyaları bütün bunlara son qoydu.

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra talış dilində yenidən kitablar nəşr edilməyə başlandı. 1994-cü ildə N.X.Məmmədov və Ş.O.Ağayev tərəfindən talış dilində “Əlifba” dərsliklər nəşr olunurdu. Talış tərkibli bir sıra orta məktəblərin 1-ci siniflərdə talış dili həftədə iki saat tədris edilir. Azsaylı xalqların dillərinin tədrisinə kömək məqsədi ilə “Talış dilinin tədrisinə dair”, “Talışca-Azərbaycanca məktəbli lüğəti” nəşr olunub istifadəyə verilib.

1992-ci ildə “Tolışo sədo” qəzeti, sonrakı illərdə bir sıra şer kitabı, almanax nəşr edildi. Hazırda Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların dillərindən biri kimi talış dili Azərbaycan EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda tədqiq edilir, onun öyrənilməsi dövlət planına salınıb.

1993-cü ildən Lənkəran Məktəbəqədər Pedaqoji və Astara Pedaqoji Texnikumlarında “İbtidai sinif müəllimi” ixtisasının tədris planında talış dili materiallarının öyrənilməsinə başlanılıb. Bu ixtisaslar üzrə tədris planları, fənn proqramları və digər tədris-normativ sənədlər hazırlanıb, təsdiq edilərək adı çəkilən tədris müəssisələrinin istifadəsinə verilib.

Lənkəran Dövlət Humanitar kollecində 2000 nəfər, Astara Pedaqoji Texnikumunda 1000-dən çox talış təhsil alır. Lənkəranın 63 ümumtəhsil məktəbinin aşağı siniflərində talış dili tədris olunur, dövlət tərəfindən şagirdlər üçün dərsliklərin hazırlanır və pulsuz paylanır.

Gö­rün­dü­yü ki­mi bu gün Azər­baycan­da mil­li mən­su­biy­yə­tin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq hər bir və­tən­da­şın hü­qu­qu ən yük­sək sə­viy­yə­də qo­ru­nur. Düz­dür, mil­li az­lıq­la­rın di­li­nin, mə­də­niy­yə­ti­nin, təh­si­li­nin in­ki­şa­fın­da mü­əy­yən problem­lər var. La­kin müs­tə­qil­lik döv­rün­də mil­li az­lıq­lar üçün gö­rü­lən iş­lər mövcud olan prob­lem­lə­ri də köl­gə­də qo­yur. Mil­li çox­lu­ğun da be­lə prob­lem­lə­ri var. Azər­bay­can güc­lən­dikcə, şüb­hə­siz ki, bu mə­sə­lə­lər də öz həl­li­ni ta­pa­caq.