Firuz Mustafa
Çoxdandır ki, bir söz mənə rahatlıq vermir... Doğru sözümdür. Məni bu dünyada daha çox bilmədiyim (hətta bəzən bildiyim) sözlər və o sözlərin arxasındakı fikirlər narahat edir.
Rusların tez-tez, bol-bol işlətdiyi bir söz var: “Talisman”. Məlumdur ki, bu söz mənşəyi etibarı ilə ərəblərə məsusdur. Və bu sözün kökü “tilsam” leksemindəndir.
İlk baxışda bu söz bizim də ruslardan az işlətmədiyimiz bir anlamda- “tilsim” şəklində ifadə olunur. Elə bütün lüğətlərdə də “talisman” sözü “tilsim”kimi tərcümə olunur.
Əcaba, bəyəm “talisman”ın mənası tilsimdir? Qətiyyən. Tilsim hadisədir. Talisman isə sahibini hər cür xata-baladan qoruyan, xoşbəxtlik gətirən bir predmetdir. Bu “predmet” qiymətli daş şəklində də ola bilər, bahalı dəmir şəklində də, adi kəhrəba və ya simvolik əşya şəklində də... Rus dilində bu anlayışı özündə ehtiva edən digər sözlər də var. Məsələn: “amulet”, “ladanka” və sair. Bütün bunlardan başqa, talisnanı alıb-satmaq, bağışlamaq, itirmək mümkündür. Tilsim haqda isə bu sözləri demək olmaz.
Bəs görəsən bu söz türkiyə türkcəsində necə ifadə olunur? Lüğətdə “talisman” sözü “maskot” kimi verilir ki, bunun da (yəni “maskot”un) kökü fransızcadır.
Yəqin ki, bu “talisman” sözünündəki mənanın dilimizdə işlədilən “gözmuncuğu” anlayışı ilə üst-üstə düşdüyünü ehtimal edənlər də var. Yeri gəlmişkən türk dillərində “nəzər boncuğu” ifadəsi də var. Məsələ burasındadır ki, “gözmuncuğu”nun mənası adamları bədnəzərdən qorumaq anlamında işlədilir.
Bütün bunlardan başqa, “talisman”da bir alt məna da vardır; bu, o deməkdir ki, bu simvolu gəzdirənlər onu bəxş edənlərə qarşı xoşagəlməz bir hərəkət etsələr “talisman” onların özlərinə qənim olur. Amma “gözmuncuğu”nda belə bir “xüsusiyyət” yoxdur.
P.S. Bu günlərdə təzədən bu “talisman” sözünün “tilsiminə” düşəsi oldum. Belə ki, dahi Puşkinin məşhur “Talisman” şeirini dilimizə tərcümə etmək istəyirdim. Və aydınca hiss olundu ki, “talisman” nə gözmuncuğudur, nə də tilsim. Səhv etmirəmsə, ötən əsrin 80-ci illərinin ortasında Moskvada “Xrani menya, moy talisman” adlı bir film də çəkilmişdi. Göründüyü kimi, filmin adı dahi şairin bir mışhur şeirindən bir misradır.
Düzdür, mən artıq özümçün “talisman” sözünü qismən əvəz edəcək bir anlayış tapmışam. (U hərfi ilə başlayır)). Amma indiki halda dostların (habelə, oxucuların, dilçilərin) fikirlərini azdırmamaq, başqa səmtə yönəltməmək üçün o sözü hələlik yazmıram. (Bir azdan yazacağam))...
Mənim şəxsən tanıdığım ziyalılar arasında bir neçə dili, habelə türk dillərini yüksək səviyyədə bilən mütəxəssislər az deyil.
Bundan başqa dialetlərimizdə də həmin sözün qarışığı iılənə bilər. Zatən mənim bölgələrimizdə də dostlarım az deyildir. İndi sözüm onlaradır:
Beləliklə, “talisman” sözünü dilimizdəki hansı leksemlə əvəz etmək olar?
