Buludxan Xəlilov,
filologiya elmləri doktoru, professor
Heydər Əliyev və Azərbaycan dili
Dilin nüfuzlu olması üçün onun dövlətin nüfuzu ilə bağlılığı vacib amillərdən biridir. Dövlətin nüfuzu isə həmin dövlətə başçılıq edən şəxsiyyətin nüfuzlu olmasından asılıdır. Bu mənada Heydər Əliyev Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurucusu, memarı kimi böyük şəxsiyyət idi. Onun çoxsahəli xidmətləri içərisində doğma ana dilinə - Azərbaycan dilinə nüfuz gətirməsi, xüsusilə qeyd olunmalıdır. “Dilimiz çox zəngin və ahəngdar dildir, dərin tarixi köklərə malikdir. Şəxsən mən öz ana dilimi çox sevir və bu dildə danışmağımla fəxr edirəm”. Bu fikir Heydər Əliyevə məxsus olmaqla, həm də dövlətin atributlarından biri kimi dilə önəm verir, onun dəyərini artırır.
Heydər Əliyev hələ 1978-ci il konstitusiyasında Azərbaycan dilini dövlət dili kimi rəsmiləşdirmişdi. Əslində bununla Heydər Əliyev dilimizin gələcək inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirir, hər bir kəsin, xüsusən də mütəxəssislərin qarşısına mühüm vəzifələr qoyurdu.
Heydər Əliyev 1995-ci ildə dilimizin adının Azərbaycan dili olmasını referendum yolu ilə qəbul olunmuş konstitusiyada təsbit etdirdi. Bununla da dilimizin adı ilə bağlı olan alternativ variantlara (Azərbaycan türkcəsi, azəri türkcəsi, Azərbaycan türk dili və s.) son qoyuldu.
Dilimizin adı ilə bağlı alternativ variantlar o dövrdə cəmiyyətdə də böyük çaşqınlıq yaradırdı. Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın 1995-ci ilin noyabr ayında olan iclasında dövlət dilinin adı barəsində komissiya üzvlərinin bəziləri Azərbaycan türk dili, Azərbaycan türkcəsi adlarına müsbət fikir bildirmişdir. Ancaq bu məsələ çox həssas məsələ olduğu üçün Heydər Əliyev bu fikrin müzakirəsinə çox diqqətlə yanaşdı. Və bu məsələnin müzakirəsində qəti sözünü dedi. O, 1995-ci ilin noyabr ayının 2-də Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasında bütün təkliflərə hörmət və diqqətlə yanaşaraq öz qeyd və fikirlərini də əminliklə söylədi: “Mən gündəliyə bir məsələni təklif etmişəm və bu gün bu məsələnin müzakirə olunmasını lazımlı hesab edirəm. O da konstitusiya layihəsinin 23-cü maddəsi – Azərbaycanın dövlət dili haqqında olan maddədir. Nə üçün mən bu maddəni xüsusi müzakirə etməyi lazım bilirəm, nə üçün bu maddəyə bu qədər diqqət verilir və nə üçün şəxsən mən diqqət verirəm? Ona görə ki, bu maddə konstitusiyamızın çox əsas maddələrindən biridir. Bir də ona görə ki, dövlət dili haqqında respublikamızın tarixində və xüsusən XX əsr tariximizdə cürbəcür mənbələrdə cürbəcür ifadələr olubdur. Bunların hamısını müzakirə edib, son bir qərara gəlmək lazımdır. Ona görə də mən bu məsələnin xüsusi müzakirə olunmasını lazım bilmişəm”.
Heydər Əliyev bu məsələnin nə qədər tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyini hamıdan yaxşı bilirdi. Məsələnin siyasi məqamlarını dərindən bilməklə yanaşı, əhəmiyyətli olduğunu da diqqət mərkəzində saxlayırdı. “Sadəcə onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu məsələyə komissiyanın sədri, Azərbaycanın prezidenti kimi şəxsən mən xüsusi fikir verirəm. Bir də qeyd edirəm ki, tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyinə, vacibliyinə, həm də onun barəsində cürbəcür fikirlər olduğuna görə, hətta müəyyən qanunsuz qərar qəbul edildiyinə görə mən bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət verirəm”.
Heydər Əliyev 2001-ci il iyunun 18-də dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı fərman imzaladı. Bu fərmandan irəli gələn məsələləri yerinə yetirmək üçün 4 iyul 2001-ci il tarixli sərəncamla dil komissiyası yaradıldı. Dilə olan hədsiz məhəbbət və dövlət başçısının qayğısı kimi 2001-ci il avqust ayının 9-da “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərman imzalandı. Bu fərmanla hər il avqust ayının 1-i Respublikamızda Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi təsis edildi. 2002-ci il sentyabrın 30-da “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edildi.
Heydər Əliyev Azərbaycan dilinə dövlət dili statusunun verilməsində öz təcrübəsini və əməyini əsirgəmədi. Azərbaycan dilini qorudu, yaşatdı və dövlət dili səviyyəsinə qaldırdı.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qərarı ilə hər il fevral ayının 21-də Ana dili günü qeyd olunur. Deməli, dünyanın hər yerində ana dilinə diqqət yetirilir, ana dilinin mövqeyi, nüfuzu yüksək qiymətləndirilir. Bu mənada Heydər Əliyev dünyanı yaxşı bilən, təhlil edən bir ictimai – siyasi xadim, dövlət adamı kimi yaxşı bilirdi ki, dillərin mövcudluğu, nüfuzu müasir cəmiyyətdə əvəzsiz rol oynayır. Əlbəttə, biz Azərbaycan dilini qorumasaq, milli düşüncəmizi, məfkurəmizi qoruya bilmərik. Eyni zamanda dünya mədəniyyətinə, siyasətinə, müasir dünyanın düşüncəsinə qalxa bilmərik. Bütün bunların hamısına biz dilin sayəsində nail oluruq. Məhz doğma ana dilimiz – Azərbaycan dili inkişaf etməsə, başqa dillərin təsirindən yaxa qurtara bilmərik. Bununla da Azərbaycançılıq təfəkkürünü, düşüncəsini və bunun hər ikisinin səviyyəsini itirə bilərik. Ona görə də Heydər Əliyev dünyanı yaxşı bilən, tanıyan bir azərbaycanlı, dövlət adamı kimi Azərbaycan dilinin statuslu olmasını dərindən dərk edərək həyata keçirdi. O, yaxşı bilirdi ki, Azərbaycan dili statuslu olmasa, onda ingilis, fransız, alman, ispan və s. dillərin nüfuzu doğma dilimizin imkanlarına kölgə salar. Bu mənada Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin beynəlxalq nüfuzunu da apardığı siyasətin tərkib hissəsinə çevirdi və Azərbaycan dilini mötəbər kürsülərdə səsləndirdi. Azərbaycan dilini beynəlxalq miqyasda səsləndirməklə dünyanın nüfuzlu dillərindən olan ingilis, fransız, alman, çin, yapon və s. dillərdə rəqabət prosesinə ana dilimizi qoşdu. Bunun nəticəsində Azərbaycan dili ilə dünyanın nüfuzlu dilləri arasında tərcümə prosesi baş tutdu. Bu, təkcə dilimizin nüfuzlu dillərlə qarşılaşdırılması kimi başa düşülməməli, həm də milli təfəkkürümüzün, məfkurəmizin rəqabətə dözümü kimi anlaşılmalıdır. Dilimizlə yanaşı, təfəkkürümüzün, məfkurəmizin nüfuzlu dillərə, təfəkkürlərə, məfkurələrə dözümü kimi qiymətləndirilməlidir. Bununla da Heydər Əliyev dilimizin dözümünü, daxili potensialını, imkanlarını ortalığa qoydu və sübut etdi ki, Azərbaycan dili tarixi ənənəsi olan bir dil olmaqla inkişaf etmək imkanına qadirdir. Və dünyanın dillərindən biri kimi həmişə yaşayacaq, insanların ünsiyyətinə xidmət edəcək, nəinki Respublikamızın hüdudlarında, həm də rəsmi dövlət dili olaraq mötəbər kürsülərdə səslənəcək, dünyada həmişə mövcud olacaqdır.
Heydər Əliyev dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan 51 milyondan çox azərbaycanlının əlaqələrinin qurulmasında, azərbaycançılıq ideologiyasının təntənəsində doğma ana dilimizin roluna böyük əhəmiyyət verirdi. O, ana dilimiz vasitəsilə dünya azərbaycanlılarının mənəvi məsuliyyətini artırırdı. Dünya Azərbaycanlılarının birinci qurultayında üzünü soydaşlarımıza tutaraq belə söyləmişdir: “Sizdən çox şey tələb olunmur. Sadəcə, siz unutmamalısınız ki, dünyada müstəqil Azərbaycan dövləti var. Unutmamalısınız ki, bu torpaq bütün azərbaycanlıların doğma torpağıdır. Unutmamalısınız ki, Azərbaycan dövləti mümkün olan çərçivədə hər birinizin hüquqlarınızın qorunması üçün lazımi işlər görəcəkdir və bilməlisiniz ki, biz dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlılar haqqında daim düşünürük, maraqlanırıq, hər bir həmvətənimizin yaxşı, firavan yaşamasını istəyirik, yaşadığı ölkədə özünə layiq yer tutmasını istəyirik”. Göründüyü kimi, doğma ana dilində öz fikrini sadə və aydın bir şəkildə ifadə etməklə dünya azərbaycanlılarında məsuliyyət hissini, birliyi, milli və dövlətçilik ruhunu gücləndirirdi.
Heydər Əliyevin qayğısı sahəsində Azərbaycan dilinin istifadə imkanları ilə bağlı aşağıdakı mühüm işlər görüldü:
a) Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili olması təmin edildi.
b) Azərbaycanda uşaq bağçalarından başlamış ali məktəblərə qədər təhsilin ana dilində aparılmasına üstünlük verildi.
c) Kütləvi informasiya vasitələrinin dili kimi Azərbaycan dilinə üstünlük verildi.
ç) Azərbaycan dilini araşdıran alimlərin əməyi yüksək qiymətləndirilmiş və onların bir qismi “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyinə görə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.
d) Dünyada yaşayan 51 milyondan çox azərbaycanlının hər birinə anlatdı ki, onların doğma ana dili Azərbaycan dilidir. Ona görə də xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar yaşadıqları ölkələrdə Azərbaycan dilində radio, televiziya verilişləri yayımlamalı, mətbuat nəşr etdirməli, məktəblər yaratmalıdırlar.
e) Dövlət orqanlarına çalışanların hər biri Azərbaycan dilinə təkcə ünsiyyət vasitəsi kimi deyil, həm də dövlət dili kimi yanaşmalı oldular.
ə) Azərbaycan dili elm, mədəniyyət, siyasət, iqtisadiyyat, hüquq və s. dili kimi özünü təsdiq etdi.
Heydər Əliyev hər bir kəsin doğma ana dilini bilməsini, bu dildən istifadə etməsini, Azərbaycan cəmiyyətində hakim dil olmasını vacib sayırdı. Onun fikrincə “... Biz dilimizlə fəxr etməliyik. Dil hər bir millətin milliliyinin əsasıdır. Ona görə də hər bir gənc öz ana dilini, Azərbaycan dilini, müasir Azərbaycan dilini gərək ən incəliklərinə qədər bilsin və bu dildən istifadə etsin. Biz müstəqil Azərbaycanda Azərbaycan dilini dövlət dili etdiyimiz kimi, cəmiyyətimizdə də, xalqımızın içində də Azərbaycan dilini mütləq hakim dil etməliyik”. Əlbəttə, Heydər Əliyev Azərbaycan dilini hər bir azərbaycanlıya sevdirir, bu dilin istifadəsinə təminat verirdi: “Öz ana dilini bilməyən adamlar şikəst adamlardır!”.
Heydər Əliyev Azərbaycan dilini təkcə ünsiyyət vasitəsi kimi qiymətləndirmir, həm də doğma ana dilinin arxasında klassiklərimizin, milli – mənəvi dəyərlərimizin, millətin özünün dayandığını öz nitqində həmişə nəzərə çatdırırdı. Onun digər sahələrdə olduğu kimi, dilimiz barəsində də söylədikləri təcrübədən, sınaqdan çıxdığından olduqca təbii və praktik görünür və həmişə də belə olaraq qalacaqdır. Bir sözlə, Heydər Əliyevin Azərbaycan dili – doğma ana dili barəsində dedikləri sadəcə olaraq bir fikir deyildir, qəlibləşmiş, ölçülüb – biçilmiş, həkk olunmuş aforizmlərdir: “Öz dilini bilməyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini yaxşı bilə bilməz, öz klassiklərinin əsərlərini ana dilində oxuya bilməz. Əgər onları oxuya bilməsə, tariximizi bilməyəcək, onları oxuya bilməsə bizim mədəniyyətimizi bilməyəcək, milli – mədəni ənənələrimizi bilməyəcək. Onları bilməsə, o, vətənpərvər olmayacaq, onda milli vətənpərvər duyğuları, hissiyyatı olmayacaqdır”. Bununla da Heydər Əliyev milli – mədəni ənənələrimizin, milli vətənpərvər duyğularımızın, hissiyyatımızın doğma ana dilimizdən, məhz dilimizdən qaynaqlandığını, demək olarsa, asılı olduğunu nəzərə çatdırırdı.
Heydər Əliyevin doğma ana dilimizə qayğısı Azərbaycan müəllimlərinin, dilçi alimlərin qarşısına mühüm vəzifələr qoyur, onların məsuliyyətini artırırdı. Ümummilli liderimiz nitqlərinin birində deyirdi: “Biz Sovetlər İttifaqının tərkibində idik və rus dili hakim dil idi. O vaxt gənclərin, valideynlərin çoxu öz övladlarını rus dilli məktəblərə qoyurdu.
Bu da təbii idi, çünki geniş təhsil almaq, Azərbaycandan kənara çıxmaq üçün o dildə təhsil almaq lazım idi. Bunlar hamısı doğma dilimizin tam inkişaf etməsinə müəyyən qədər maneə törədirdi”. Göründüyü kimi, Heydər Əliyev doğma ana dilimizdə təhsilin inkişaf etməsinə xüsusi önəm verirdi. Bu da istər – istəməz Azərbaycan dili müəllimlərinin məsuliyyətini artırırdı. Orta məktəb üçün Azərbaycan dili dərsliyi yazan və ali məktəblərdə bu fənni tədris edənlərin rolunu artırırdı. Məsuliyyətimizin ən əsası odur ki, biz orta məktəb şagirdlərinə və ali məktəb tələbələrinə doğma ana dilində nitq vərdişlərinə yiyələnməyi, savadlı yazmağı, fikirlərini sərbəst və səlis şəkildə ifadə etməyi öyrətmək işini bacarmalıyıq. Eyni zamanda doğma ana dilini öyrətmək metodikasında dəyişiklik yaratmalıyıq. Azərbaycan dilini əcnəbi vətəndaşlara öyrətmək metodikasını tapmalı və bu istiqamətdə dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin hazırlanmasına xüsusi fikir verməliyik. Təsadüfi deyildir ki, Heydər Əliyev bu istiqamətdə müraciətlə deyirdi: “... Azərbaycan dilini yeni nəslə, uşaqlara çatdırmaq üçün müəyyən tədris imkanları yaratsınlar. Biz bu barədə kömək edəcəyik ki, bizdən sonra gələn nəsillər, sizin övladlarınız, bizim övladlarımız azərbaycançılığı daha da yüksəklərə qaldırsınlar. Azərbaycan dilini, milli – mənəvi dəyərlərimizi daim yaşatsınlar”.
Heydər Əliyevin dil quruculuğu sahəsindəki xidmətlərini Mustafa Kamal Atatürklə müqayisə etmək olar:
a) Hər ikisi dilin inkişafını təmin etmək üçün xüsusi qurum yaratdı. Mustafa Kamal Atatürk Türk Dil Qurumunu, Heydər Əliyev isə Dövlət Dil Komissiyasını.
b) Hər ikisi dilə dövlət dili statusu verdi. Mustafa Kamal Atatürk türk dilini Türkiyə Cümhuriyyətinin dövlət dili, Heydər Əliyev isə Azərbaycan dilini Azərbaycan Respublikasının dövlət dili kimi statuslu etdi.
c) Hər ikisi əlifbada islahat apardı. Mustafa Kamal Atatürk əski əlifbanın latın qrafikalı əlifba ilə əvəz olunmasını təmin etdi. Heydər Əliyev isə kiril əlifbasından latın qrafikalı əlifbaya keçmək işini 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanı ilə qətiləşdirdi.
ç) Mustafa Kamal Atatürk bosniyalıları, çərkəzləri, meqrelləri, gürcüləri, svanları, kürdləri və digər millətləri türkçülük məfkurəsi ətrafında birləşdirdi. Heydər Əliyev isə talışları, ləzgiləri, tatları, kürdləri və digərlərini azərbaycançılıq ideologiyası ilə birləşdirdi və Azərbaycan cəmiyyətinin normal harmoniyasını yaratdı.
d) hər ikisi öz ölkəsini türkologiyanın mərkəzinə çevirdi. Mustafa Kamal Atatürk də, Heydər Əliyev də türkoloji konfransların, qurultayların, tədbirlərin keçirilməsini dövlət səviyyəsində ənənə şəklinə saldılar.
Heydər Əliyevin dilimizə qayğısı Azərbaycan dilinin inkişafında mühüm bir mərhələdir. Milli dil siyasətimizin həyata keçməsində, Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafında bu mərhələ hələ çox təhlil olunmalı və öyrənilməlidir.
