Modern.az saytı Dövlət “Yuğ” Teatrının direktoru, teatr mütəxəssisi Tərlan Rəsulovla müsahibəni təqdim edir. Tərlan müəllimin böyük rejissor Vaqif İbrahimoğlunun yadigarı olan Yuğ Teatrının bu günündən və irəli sürdüyü yeni “Spontan aktyor oyunu” nəzəriyyəsindən danışıb:
- Oktyabrın 18-i həm “Yuğ”un yaranma tarixi, həm də o teatrın banisi mərhum rejissor Vaqif İbrahimoğlunun anadan olduğu gündür. “Yuğ” və Vaqif İbrahimoğlu Azərbaycan mədəniyyətində nəyi dəyişdi?
-“Yuğ” və Vaqif İbrahimoğlu Azərbaycan teatr mədəniyyətində bir fenomen sayılmalıdırlar. Vaqif müəllim “Yuğ”dan əvvəl də öz yaradıcılığı, publisistikası, çıxışları, gördüyü işlərlə Azərbaycan mədəniyyətində böyük yer tuturdu. “Yuğ” da onun teatra olan münasibətinin, sənətə olan baxışlarının bir nəticəsi kimi ortaya çıxdı.
Vaqif müəllimin Azərbaycan mədəniyyətində xidməti təkcə “Yuğ”la bitmir. Bir çox aktyorlar, rejissorlar - yaradıcı insanların özləri də etiraf edirlər ki, onlar birbaşa Vaqif müəllimin yetirmələridirlər. Bu yaxınlarda Fəxrəddin Manafov gözəl çıxış etdi və orada etiraf etdi ki, Azərbaycanda Vaqif İbrahimoğlu məktəbi adlı xəzinə var. Bu, həm də aktyor sənətinə xüsusi münasibətin göstəricisidir.
Vaqif müəllim haqqında çox söz demək olar. Bunun üçün tək mən yox, ən azı 20 adamı bura yığıb danışdırmaq lazımdı.
-“Yuğ” Azərbaycan teatr məkanında hansı boşluqları doldura bildi?
-Bu suala cavab verməkdə bir az çətinlik çəkərəm. Çünki teatrın yaranma prosesində iştirak etməmişəm. “Yuğ” birbaşa Vaqif müəllimin şəxsiyyəti ilə bağlıdır. Teatrın özünün meydana gəlişi Azərbaycan teatr sahəsinə müəyyən dərəcədə təkan verdi. Sənət dünyasının rəngarəngliyini artırdı.
Bir neçə il bundan əvvəl Azərbaycanda keçirilən teatr forumuna müxtəlif ölkələrdən mütəxəssislər gəlmişdi. Amsterdamdan gələn qonaq çıxışında dedi ki, “mən Azərbaycanda çoxspektrli teatrlar gördüm. Heç ağlıma da gəlməzdi ki, Bakıda belə teatrlara rast gələm. O, “Yuğ”a da gəlmişdi, Pantomimoya, Akademik Milli Dram Teatrına da getmişdi. Rəngarənglik, teatrların janr baxımından müxtəlifliyi onu təəccübləndirmişdi.
Bu gün Azərbaycanda hər teatrın özünəməxsus üslubu var. Hərəsi bir məktəbin, bir ənənənin davamçısıdır. İstər mövzu qoyuluşunda, istər aktyor oyununda, tamaşaçılarla iş birliyində hərəsinin öz yolu var.
Yeni, tamam fərqli üslublu teatrın yaranmasına həmişə ehtiyac var. Həmin teatr yaranana qədər onun sonradan doldurduğu boşluğu əvvəlcədən kimsə görə bilmir. Teatr meydana gələndən sonra özü ilə birlikdə hansısa yeniliyi gətirdiyi üzə çıxır.
-Bu gün “Yuğ”da nələr dəyişib? Vaqif müəllimin dövründəki teatrla indiki “Yuğ” arasında nə kimi fərqlər var?
-Sözsüz ki, nələrsə dəyişib. Əvvəlcə, onu deyək ki, heç kəs Vaqif İbrahimoğlu ola bilməz və olmayacaq da. Onun səviyyəsində olmaq üçün şəxsən mənə bəlkə də, 40-50 il vaxt lazımdı.
Amma baş verən dəyişikliklər mümkün və təbii sayılacaq proseslərdir. Elə Vaqif müəllimin öz sağlığında da 1989-cu ilin “Yuğ”u ilə 1999 və 2009-cu illərin “Yuğ”u arasında çox böyük fərqlər olub. Teatr həmişə dəyişən və inkişaf edən bir prosesdir. 1989-cu ilin “Yuğ”u ilə 1999-cu ilin “Yuğ”unun arasında nəyinsə dəyişməməsinin özü qeyri-təbii hal olardı.
-Teatr uzun müddət yerləşdiyi binadan müəyyən səbəblərə görə çıxası oldu. Hazırda Kukla Teatrında məskunlaşmısınız. Məkansızlıq teatrın yaradıcı ovqatına nə dərəcədə təsir göstərdi?
-Məkansızlıq texniki məsələdir. İnanmıram ki, teatrın yaradıcı ovqatına hansısa mənfi təsir göstərsin. Təbii ki, hər bir teatr istəyər ki, onun öz binası olsun. Amma hazırki durumda bu məsələnin nə dərəcədə planda olduğunu deyə bilmərəm. Biz hər zaman çalışmışıq ki, çətin şəraitdə işləməyi, ancaq yaradıcılıqla məşğul olmağı öyrənək. Başqa məsələlər bu ovqata o qədər də təsir göstərməməlidir. Binanın olmamağı müvəqqəti məsələdir. Teatr binasının olmamağı bir tərəfdən yaradıcılığa əngəl törədirsə, digər tərəfdən də yaradıcılıq üçün müəyyən yollar açır. Məsələn, bizdə tavan alçaq ola bilər, amma bizdəki işıq cihazlarının sayını götürsək, deyə bilərik ki, hər teatr bu sayla öyünə bilməz. Hər cür işıq imkanları var. Ola bilər, kimsə deyər ki, tavanı alçaqdır və s. Amma düşünürəm ki, bu məhdudiyyətlər yaradıcılığa bir az da kömək edir. Rejissor mövcud situasiyaya görə qərar verir. Tamaşanı başqa formada qurmağa çalışır və bu məhdudiyyətlərin hesabına yeni tapıntılara sahiblənir.
-Teatrınızda qrim otaqları və aktyorların komfortu üçün lazım olan başqa şəraitlər də yoxdu...
-...Anlayıram. Amma onu da nəzərə alaq ki, hazırda məskunlaşdığımız Kukla Teatrının özünün imkanları bir o qədər də çox deyil. Teatrın kollektivi bizim üçün maksimal dərəcədə şərait yaradıb. Belə deyək, hətta boğazlarından kəsib bizə müəyyən köməkliklər edirlər. Biz də “Yuğ” olaraq bunu dəyərləndirməliyik. Səmimi qəlbdən həm Kukla Teatrının rəhbərliyi, həm də aktyor heyətinə təşəkkürümü bildirirəm.
-“Yuğ”un tamaşaçıları da hər zaman özünəməxsus olub. Ciddi elektorat bu tamaşalarınıza maraq göstərib. Bu səbəbdən də, “Yuğ”da tamaşaçı azlığı problemi təbii qarşılanmalıdır. Bu problem yaradıcı ovqata necə təsir göstərir?
-Nazir müavini Ədalət Vəliyev bir dəfə televiziyada çıxışında gözəl bir söz demişdi: teatr kütləvi vasitə deyil. Bura kinoteatr, başqa bir əyləncə yeri kimi yüzlərlə, minlərlə adamı özünə cəlb etmir. Bu, mümkün də deyil. Tamaşaçı problemini hər bir teatr yaşamaqdadır. Tamaşaçıların zövqü, informasiyanın yayılma sürəti dəyişir. Teatrın əsas özəlliyi səhnədə canlı insanın var olmasıdır. Bunu heç bir əyləncə müəssisəsi təşkil edə bilməz. Bu baxımdan, teatr monopoliyaya malikdir. Tamaşaçıların gəlişinə gəldikcə isə, bu, ümumiyyətlə bütöv teatrın yox, hər tamaşanın keyfiyyətindən asılıdır. Elə tamaşa var ki, bir tamaşaçı beş dəfə gəlib ona baxır. Eləsi də var ki, ona maraq istənilən səviyyədə olmur. Buna zamanında reaksiya verib, müxtəlif dəyişikliklər etməklə vaxtında tənzimləmək lazımdır.
Bu gün həm də bazar iqtisadiyyatı dövrüdü. Kimin məhsulu kimin xoşuna gəlirsə, onu da qəbul edir. Məsələn, tamaşaçı ola bilər ki, həm “Yuğ”a, həm də “Azdrama”ya bir dəfə gedər. Dram Teatrının yox, “Yuğ”un hazırladığı tamaşa onun xoşuna gələrsə, tamaşaçı sonra yenə də bəyəndiyi yerə gələcək. Bir başqası isə əksinə, “Yuğ”u bəyənməyib, Akademik Milli Dram Teatrına gedəcək. Yəni, bir növ, tələb–təklif məsələsidir. Tamaşaçı hansı teatrın məhsulunu qəbul edirsə, ora da gedəcək.
-Maraqlı bir məqama gəldik. Teatr marketinqi bu gün çox önəmlidir. Amma təəssüflər olsun ki, bu gün başqa teatrlardan fərqli olaraq, “Yuğ”da bilet satışı yoxdu...
...- Var... Bizdə bilet satışı var. Ola bilsin ki, kimlərsə dəvətnamə ilə, kimsə bilet alıb gələr. Hər teatr bilet məsələsini bir cür həll edir. Bəzən, özümüz dəvət edirik. Bunun özü də marketinqin bir hissəsidir. Məsələn, elə insanlar var ki, 1989-cu ildə yaranmasna baxmayaraq, hələ də “Yuğ”dan xəbəri yoxdu. Ya ola bilsin, Bakıda yaşamayıb, ya da hansısa səbəbdən teatrdan xəbərsizdir. Biz belə adamları dəvətnamə ilə tamaşalara dəvət edirik. Bu, marketinqin birinci mərhələsidir. Daha sonra onda teatrla bağlı müəyyən fikir yaranır və onu yaxın çevrəsi arasında da bölüşür. Onlar da reaksiya verirlər. Hər bir teatr özü üçün fərqli marketinq strategiyası qurur. Heç bir teatr istəməz ki, onun tamaşaçısı az olsun.
-Bir az “Yuğ”un aktyorlarından, yaradıcı heyətindən danışaq...
-“Yuğ”un birinci nəsli, onun özəyini qoyan insanlar Fərhad İsrafilov, Məmmədsəfa Qasımov, Vidadi Həsənov, Sonaxanım Miayılova və s. kimi dəyərli aktyorlardı. “Yuğ”da hazırda bir neçə aktyor-rejissor nəsli mövcuddur. Onların hər biri özlərinə görə “Yuğ”un konsepsiyasını anlayır. Amma teatrın formalaşmasında, onun konsepsiyasının yayılmasında birinci nəsil aktyorların rolu danılmazdı.
-Maraqlıdır, qeyri-ənənəvi teatr olan “Yuğ”da gənc aktyor və rejissorların ştata qəbulu necə aparılır?
-Biz gənclərə heç bir məhdudiyyət qoymuruq. Bu gün Azərbaycanda istedadlı gənclər kifayət qədərdir. Amma “hər istedadlı gənc “Yuğ”da olmalıdır”, deyilən bir anlayış da yoxdu. Aktyor özünü teatrda görməlidir. Teatrın konsepsiyası onun ruhuna yaxın olmalıdır. İçi mən qarışıq, heç kəs deyə bilməz ki, bu gün teatra gələn gəncdən böyük aktyor çıxacaq, yaxud ondan heç nə olmayacaq. Aktyorluq tam fərqli sənətdi. Ola bilər ki, o, 50 yaşına qədər heç nə ilə yadda qalmasın, ondan sonra hər hansı bir tamaşa ilə şedevr yaratsın və özünü təsdiqləsin. Bu səbəbdən də, burada əsas məsələ teatra gələn gəncin ora ilə ruhi bağlantısıdır. Əgər bu bağlantı varsa, o qalacaq, yoxdusa, gedəcək.
-Əvvəllər müəlliflər “Yuğ”a əsər təqdim etmək üçün çox can atırdılar. Bu gün də həmin canfəşanlıq qalıb?
-Bəli. Bu gün bizdə yeni müəlliflər, dramaturqlar nəsli yetişir. Onlar əsərlərini “Yuğ”a təqdim etməyə çox maraqlıdılar. Teatra gəlib, bir neçə tamaşanı izlədikdən sonra artıq tam fərqli üslubda, sırf “Yuğ” üçün yazmağa başlayanları da olur. Təqdim olunan əsərləri bizlər də müzakirədən keçiririk. Bizi qane edirsə, uyğun zamanda həmin əsərin hazırlıq prosesi başlayır.
-Bu yaxınlarda Tehranda təşkil olunan teatr konfransında iştirak etmisiniz. Bir az o barədə danışardınız.
-Bu, Tehranda təşkil olunan və qatıldığım ikinci konfrans idi. Birincisi martda olmuşdu; “Müstəqil teatr kampaniyalarının təşkili, dövlət teatrları ilə onların qarşılıqlı əməkdaşlığı” mövzusunda idi. Bu yaxında olan konfransda isə virtual və ənənəvi teatrlar müzakirə olunurdu. Müxtəlif ölkələrdən teatr mütəxəssisləri gəlmişdi. Kifayət qədər produktiv və qeyri-adi çıxışlar oldu. Məsələn, Malayziyadan olan biri Şərq əlbəyaxa döyüş növlərindən birini aktyor oyunun inkişafı məqsədilə tədris vəsaiti kimi təklif edirdi. Mən də təbii ki, konkret bir mövzu ilə bağlı çıxış etdim....
-Çıxışınızın mövzusu nə idi və ya konfransda nə kimi təklifləriniz oldu ?
-“Teatrin iki min ildən artıq bir tarixində, ələlxüsüs Qərbi Avropa teatrında teatr özülü qurulduğu, kökü olduğu ritualdan uzaqlaşaraq, sırf əyləncəvi, maarifləndirici və digər sosial funksiyaları üzərinə götürdü və nəticə olaraq digər əyləncə və digər institutlara uduzmağa başladı. Buna görə də, Yeji Qrotovski kimi teatr nəzəriyyəçiləri və praktikləri mütəmadi surətdə rituala müraciət edirdilər. Onların hər birinin bu məsələni həlletmə yolu müxtəlif olsa da, ümumi məsləkləri eyni idi. Amma hər biri ifaçılıq texnikasında yenilik yaratmadan buna nail olmaq istəyirdi və əsasən, tamaşa firması üzərində eksperimentlərə can atırdılar. Onların arasında təkcə Yeji Qrotovski “Müqəddəs Aktyor” anlayışı ilə seçilirdi. Lakin o dövr üçün onun imkanları kifayət qədər olmadığından tamamlanmamışdı.
“Spontan aktyor oyunu”- bu isə aktyor ifaçılığında mənim irəli sürdüyüm nəzəri və praktiki həlli mümkün ola biləcək yanaşmadır. “Spontan aktyor oyunu” hələ ki, yalnız bəyan edilib və həm praktiki, həm də nəzəri prinsipləri təyin edilməkdədir. Bu, improvizə ilə qarışıq salınmamalıdır. İmprovizə oyun tərzindən fərqli olaraq “Spontan aktyor oyunu” xüsüsi dramaturji material, aktyorların fiziki, ruhi və nəzəri hazırlaşdırılmasını tələb edir. Aktyor, sözün əsl mənasında səhnənin sahibinə çevrilməlidir”.
Bu dediklərim konfransdakı çıxışımın kiçik bir hissəsidi. Bir müsahibə üçün hələ bəlkə də bu qədəri çox oldu. Amma yekunlaşdıraraq bunu qeyd etmək istəyirəm: Qrotovskinin də tətbiq etmək istədiyi “müqəddəs aktyor” formulunu bir qədər də fərqli, “Spontan aktyor oyunu” adı ilə bəyan etdiyim aktyor ifaçılıq texnikasında bir yenilik kimi xüsusi texnikanın - spontan oyun tərzinin tətbiqi və yoxlanılması məsələsi həm konfrans çərçivəsində teatr camiəsinə təklif olundu, həm də öz teatrmızda, Yuğ Teatrının poetikası, oyun estetikası ilə həmahəng olduğu üçün realizəsi nəzərdə tutulub.
-Konfransda başqa nə kimi maraqlı sənət hadisələrinin şahidi oldunuz?
-Konfrans Virtual Tamaşalar Festivalı çərçivəsində keçirilirdi. Biz də daha sonra həmin festival əsnasında keçirilən tamaşalara baxdıq. Əsasən, İran bu tamaşalarla çıxış edirdi. Burada mənim ürəyimi açan bir hal oldu: Onlarda ənənəvi açılış formatı var- mübarək adı verdikləri yarım saatlıq göstəri olur. Daha sonra qəfildən mən Azərbaycan musiqisinin sədalarını eşitdim. Sən demə, bizim Ərdəbil aşıqları imiş. Onların ifası açılışdan da yaxşı qarşılandı.
Bizdə Məhərrəmlik cəmi bir ay keçirilir. Onlarda İslam tarixinin bu hadisəsinə münasibət bir neçə ay davam edir və teatrda da bir ənənəyə çevrilib. Bundan əlavə, onlarda naqqallıq məktəbi da var. Bu söz bizdə yaxşı səslənmir. Amma İranda bir nəfərdən ibarət tamaşaya verilən addır. Aktyor çıxır və öz çıxışını edir. “Şahnamə”dən ya hansısa əsərdən parçalar oxuyur.
Ümulilikdə meydan tamaçası estetikası müşahidə olunur. Bu, onlardankı teatr ənənələrindən meydana gəlir.
-Bir mütəxəssis kimi dini meyillərin ifrat dərəcədə teatra yansımasını necə qəbul edirsiniz?
-Mən çıxışımda da qeyd etdim. Teatr özü-özlüyündə ritualdır. Qərbi Avropa teatrının özü dini misteriyalar üzərində qurulmuşdu. Teatrın dəyəri bunda idi. O ritualdan uzaqlaşan kimi məişətin hansısa səhnəsini nümayiş etdirməklə məşğul olacaq.
Tamaşaçı da o ritualın aldığı enerji üçün teatra gəlir. Tamaşaçı əslində, məhz həmin rituala köklənir. Canlı təmas vasitəsilə alınan energetika bu ritualdan qaynaqlanır.
Bir var, tamaşa birbaşa dini meyarlardan ayrılmadan, din tarixində baş verən hansısa hadisəni təqdim etsin. Bir də var ki, həmin hadisədən qaynaqlanan və dilə gəlməyən ritualın energetikasını ötürür. Teatr məhz budur.
N.Nihad
