Dos., Dr. Faiq QƏZƏNFƏROĞLU
İslam dünyasının, o cümlədən Türk-İslam dünyasının 13-15-ci əsrlərdə müəyyən qədər, 16-19-cu əsrlərdə isə böyük ölçüdə yerində sayması, əksər elm sahələrində (tibb, riyaziyyat, fizika, kimya, texnologiya vəs.) inkişaf edə bilməməsini əsasən iki məsələdə - əski milli-dini dəyərlərlə İslami dəyərlər arasında qopmuş bağların yenidən bərpasında və dünyəviliklə (dünyəvi elmlərlə) İslam sxolastikası arasında yaranmış problemin həlli məsələsində, - gördüyümüzü təkrarlamaqda fayda vardır. Bu baxımdan hesab edirik ki, bu gün bizim üçün önəmli olan son əsrlərdə Avropanın qazandığı uğurları təkrarlayıb nədən İslam dünyasının da bundan faydalana bilmədiyini ortaya qoymaq deyildir. Ona görə də, artıq son əsrlərdə Avropanın qazandığı uğurların fonunda İslam dünyasının da nədən ondan faydalana bilməməsini dəfələrələ təkrarlamağı bir kənara qoyub, İslam dünyası ya da Türk-İslam dünyasının (çünki son 9-10 əsrdə İslam dünyasının tək lideri müsəlman türkləri olmuşdur) problemlərinin həlli baxımından sözügedən iki məsələ üzərində daha geniş dayanmalıyıq.
Hər halda İslam dünyasının probleminin mənşəyinin əsasən milliyyət və din, dünyəvilik və dinlə bağlı olması inkar olunmaz bir həqiqətdir. Əgər vaxtilə eyni problemlərlə üzləşmiş Avropa-Xristian dünyası bundan çıxış yolu (fərq etməz yaxşı-pis) taparaq yeni mədəniyyətə daxil olublarsa, o zaman çox dərin-dərin düşünməliyik ki, İslam dünyası eyni problemləri yaşamasına baxmayaraq nədən milliyyət və din, dünyəvilik və din məsələlərində nə tam olaraq Qərbin yolunu, nə də öz yolunu tuta bilmiş deyildir!!! İslam dünyasına aid xalqlar arasında da bu məsələlərlə bağlı ortaq ideoloji yol olmadığı üçün, ortada birbirinə zidd olan islamçı yarıislamçı, qərbçi yarıqərbçi, millətçi yarımillətçi və bu kimi dövlətlər vardır.
Bizi burada düşündürən birinci məsələ İslamlıqla (dinlə) Milliyyət arasındakı münasibətlərdir. Bizcə, İslamlıqla Milliyyət arasındakı münasibətlər üç mərhələdən keçmişdir: 1) İslamlıqla Milliyyətin tanışlıq dövrü (Milliyyətçi İslamlıq); 2) İslamlığın Milliyyət(lər) üzərində hakim kəsilməsi (İslam sxolastikası); 3) İslamlıqla Milliyyətçilik arasında bərabərliyin saxlanılması (İslamçı milliyyətçilik-İslam milliyyətçiliyi).
İslamlıqla Milliyyət arasındakı münasibətlərin mərhələlərini izləmək üçün İslam dininə tapınmış üç böyük millətin - Ərəb, Türk və Farsların təcrübələrinə qısaca nəzər salmaqda böyük fayda vardır.
Bizcə, birinci mərhələdə könüllü ya da zorla İslam dinini qəbul edən bütün millətlər Ərəb milləti də daxil omaqla, onun mahiyyətini anlamağa çalışaraq yeni dinin milli varlıqlarına və milli gələcəklərinə nə verə biləcəkləri üzərində uzun-uzun düşünmüşlər. Məsələn, ərəblərin çoxu İslam diniylə tanışlığın ilk dövrlərində yeni dinin onlara daha çox zərər verə biləcəyini düşünsələr də, ancaq çox keçmədən fikirlərini dəyişmişlər. Şübhəsiz, əksər bütpərəst ərəblərin tək olan Allahın varlığına birdən birə iman gətirmələrinə səbəb yalnız ürəklərində yaranan Allah inamı deyil, yeni dinin Ərəb millətinə verə biləcəyi üstünlükləri idrak etmələri də mühüm rol oynamışdır. Hər halda tək Allah ideyasını Ərəb milləti dünyada birinci dəfə kəşf etmədiyi üçün, ərəblərin yeni dinə gəlişi də yalnız Allahın “kəşf”iylə bağlı olmamışdır. Ən azı yaxın qohum olduqları (Sami) yəhudilərin təktanrıçılığı ərəblərə sirr deyildi.
Deməli, ərəblərin əksəriyyətinin yeni dini birdən birə deyil müəyyən zamandan sonra qəbul etmələri, çox keçmədən İslamın Ərəb milləti üçün əsasən uğur gətirəcək bir din olmalarını anlamaları idi. Bunu, ilk növbədə əvvəllər İslam dinini inkar edən, ancaq çox keçmədən bu dinin ən tanınmış simaları olan Əbu Bəkr, Ömər, Həmzə və başqaları da yaxşı anlamışlar. Beləliklə, İslam dini çox keçmədən bütpərəst Ərəb tayfalarını nəinki bir araya gətirmiş, eyni zamanda özlərini tək Allahlı dininin yayıcısı kimi başqa millətlərin qarşısında üstün, güclü görməyin əsas ideyasına çevrilmişdir. Məhz bunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Ərəblərin İslamla ilk tanışlığı Milliyyətçi İslamlıqdır. Hər halda məhz İslam dini ideyasıyla Ərəb dövlətçiliyinin hətta, Ərəb Xilafəti imperiyasının əsası qoyulmuşdur ki, bu da istər-istəməz dünya çapında İslam diniylə paralel Ərəb kimliyinin, Ərəb mədəniyyətinin, Ərəb fəlsəfəsinin də ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Ancaq Ərəblərin İslamla qazanmağa başladıqları uğurları 11-13-cü əsrlərdən sonra bir tərəfdən milli kimliklərindən uzaqlaşmaları, digər tərəfdən İslam sxolastikasının ortaya çıxmasıyla tənəzzülə uğramışdır.
Hesab edirik ki, Ərəb xalqları arasında İslam sxolastikasının yayılmasıyla əvvəlcə onlara aid Abbasilər Xilafətinin zəifləməsi (11-12-ci əsrlər), daha sonra isə məhvi (1256-cı il) prosesi baş vermişdir. Beləliklə, Ərəb xalqları İslam sxolastikası dövründə öz hakimiyyətlərini tamamilə itirərək ən azı 6-7 əsr türklərin yaratdığı müxtəlif dövlətlərin, daha çox da Osmanlının tərkibində yaşamalı olmuşlar. Ərəb xalqları arasında yeni oyanış yalnız 18-ci əsrin ortalarında zahirən ilkin İslama qayıdış, ancaq mahiyyətcə milli hislərə dönüş altında baş qaldırmış (bəzilərin görə bu məsələdə ingilislərin mühüm rolu olmuşdur), sonra yüksələn xətlə davam etmişdir.
Özəlliklə, 18-ci əsrin ortalarında də Ərəbistan yarımadasında yarannmış Vəhhabilik ilkin İslam dininə dönüşdən çox buradakı ərəblərin milli ruhlarının oyandırılmasına, bununla da milli dövlətlərinin yaranmasına xidmət etmişdir. Sadəcə, Səudiyyə Ərəbləri başda Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab olmaqla yeni "milli din"lərini çox böyük ustalıqla İslam diniylə uzlaşdırmışlar. Beləliklə, Səudiyyə Ərəbistanında İslam sxolastikasının yerini Vəhhabilik tutmuşdur ki, Vəhhabilik dünyəvi İslamlıqdan daha çox Ərəblərin milli dini hisslərinin tərcümanıdır. Hər halda Ərəblər İslamlıqla Milliyyət münasibətlərinin üçüncü mərhələsində Səudiyyə Ərəbistanının timsalında, “İslam milliyyətçiliyi”ni Vəhhabilik adı altında bərpa etmişdir. Bununla da, bir növ Vəhhabilik Ərəblərin xeyli bir qismi üçün yeni bir xilas yolu olmuşdur ki, onlar təxminən üç əsrə yaxındır bu yolu yürüməkdə davam edirlər. Bu da onun göstəricisidir ki, ərəblərin əksəriyyəti mahiyyət etibarilə milli adət-ənənələri içində yaşadan Vəhhabi inanclı müsəlmandırlar.
Bizcə, Ərəblərdən sonra İslamlıqla bağlı olan ikinci böyük ulus Türklərdir. Əslində Türklər İslam dinini yaymaq və onu müdafiə etmək funksiyasını Ərəb Xilafəti dövründən başlamışdır. Xüsusilə, Abbasilərin dövründə Ərəb Xilafəti ordusunun aparıcı hissəsi müsəlman türklər idilər. Qəznəvilər və Səlcuqlar (11-13-cü əsrlər) dönəmindən başlayaraq isə İslam dininin əsas dayaq mərkəzi birmənalı şəkildə Türk dövlətləri olmuşlar: Qaraxanlılar, Samanilər, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Osmanlılar, Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Şeybanilər, Kırım, Qızıl Orda, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar və b. Şübhəsiz, türklərin böyük əksəriyyətinin İslam dinini qəbul etmələrində tək Tanrıçılıq amili həlledici rol oynamışdır. Ola bilsin ki, türklərin əksəriyyətinin İslam dinini qəbul etməsinə ən ciddi səbəblərdən biri artıq VII – VIII əsrlərdə onlara aid olan Göy Tanrıçılığı - Tanrıçılıq dinini xüsusi bir sistem şəklinə sala bilməmələri olmuşdur. Belə bir məqamda Tanrıçılıqdan çox da fərqlənməyən İslam dninin ortaya çıxışı Türklər üçün bir xilas yolu olmuşdu. Bir sözlə, Türk xalqları ona görə müsəlman oldular ki, bu cür müsəlmanlıq nəinki onları keçmiş inanclarından ayırmır hətta, yeni din Tanrıçılıq ideyasını bu və ya digər formada yaşadılmasına imkan verirdi. Hesab edirik ki, Türk xalqları təxminən 8-ci əsrdən 15-ci əsrin sonlarınadək milliyyətçi İslamlıq düşüncəsiylə yaşamış (N.Gəncəvi, Xaqani, Əlişir Nəvai, F.Nəimi, N.Tusi, İ.Nəsimi və b.), bir sözlə əsasən İslam sxolastikasından uzaq durmuşlar.
İslam sxolastikasına daxil olana qədər türklərin yaşamı gerçəkçi, dünyəvi bir həyat tərzində olmuşdur. Ancaq bu dünyəvilik, gerçəkçilik-həqiqətçilik indi avropalılara, qərblilərə məxsus olan dünyəvilik, liberalizm, multikulturalizm demək deyildi. Belə ki, türklərin dünyəviliyi, həqiqətçiliyi ikiüzlülük və riyakarlıq, yalançılıq və madiyyatçılıq üzərində qurulmamışdır. Necə ki, Qurani-Kərimin ruhuunda da məhz mənəviyyata, insanlığa əsaslanan dünyəvilik və həqiqətçilik vardır. Bu cür ideyaların daşıyıcısı olduğuna görə də, müsəlman türklər böyük qələbələr qazanmış, az qala Alyaskadan Avropanın mərkəzinə qədər hakimiyyət sürmüşlər. Çünki Türk dövlətləri bunu taleyin qədəri ilə deyil də, gerçəkçi fəlsəfələri ilə əldə etmişlər.
Bu anlamda Türk xalqları sxolastikadan uzaq qaldıqca dünyəvilik, həqiqətçilik ideyalarıyla həyatın axarını dəyişmək iqtidarında olublar. Deməli, öz taleyi-hökmünü qədərçiliklə yaxud xəyalçılıqla bağlamaq türklərə xas olmamışdır. Türk insanı görsə ki, hardasa bir ədalətsizlik var, haqsızlıq var, əxlaqsızlıq var, halalla haram bir-birinə qarışıb bütün bunların qarşısında dim-dik duracaq, daha gözləməyəcək ki, kimsə onun əvəzinə gəlib bu məsələni həll etsin. Gürşadın, Atillanın, Alp Ər Tunqanın, Alp Arslanın, Məlikşahın, Əmir Teymurun, Atatürkün, Rəsulzadənin və başqalarının nümunəsində biz bunları dəfələrlə görmüşük. Çünki Türk evinin içində də, evinin çölündə də eyni əxlaqa, eyni iradəyə, eyni kişiliyə sahibdir. Bu baxımdan Türklər üçün İslamdan öncə də, İslam dönəmində də uzun müddət (İslam sxolastikasınadək) din deyilən nəsnə insanlığın müdafiəçisi anlamında dünyəvi və həqiqətçi fəlsəfə olmuşdur. Yəni Tanrı o millətə yar və yardımçı olur ki, həmin millət hər hansı bir xəyalçılıq, qədərçilik düşüncəsində deyil, tam əksinə hər an insanlıq naminə həqiqətçi, gerçəkçi bir yol tutur. Əgər dünya Tanrının istədiyi düzəndən kənara çıxırsa o zaman Türk ulusu İnsanlıq adına savaşa başlayır ki, bu zaman savaşdan məğlub çıxa biləcəyi heç ağlının ucundan belə keçmir. Çünki Türk fəlsəfəsində zatən, məğlubiyyət deyilən bir şey taleyin qədərinə boyun əymək ya da xəyallarla yaşamaqdır, bunun tam əksi olan qalibiyyət demək isə ədalətsizliyə, haqsızlığa, əxlaqsızlığa, dəyərsizliyə, mənəviyyatsızlığa qarşı daima mücadilə etməkdir!!!
