Mansur Piriyev
Həyatımızın bütün sahələrinə istiqamət verən bir çox fəaliyyət növləri var ki, burada gözləntiləri boşa çıxaracaq və ya xəyalları kercəkləşdirəcək çox zaman diqqətdən kənarda qalan bir amil var - İnsan faktoru.
Bəli, insan faktoru çox vacib amildir. Hələ günümüzdə…
Yaşdığımız bazar iqtisadiyyatı şəraitində insna, insan faktoruna ənənəvi mahiyyətindən fərqli olan yanaşma tərzi formalaşmaqdadır. İndi insanları qiymətləndirərkən əsasən onun bilik, bacarıqları, xarici görünüşü, informativlik qabiliyyəti, xarici dil, kompüter bilikləri hətta fiziki imkanları daha çox diqqətə alınır. Təbii ki, sadalanan göstəricilər insanın imkanlarını genişləndirir və məhsuldarlığının artırması üçün şərait yaradır.
Ancaq söhbət insan mahiyyətindən gedəndə sadalanan amillərin təsir qüvvəsi nisbətən azalır və arxa plana keçir, daha doğrusu keçməlidir…
Sual oluna bilər nə üçün ?
Son yüz ildə cəmiyyətin bütün sahələrində baş verən inkişafın əsas səbəbi insan şürunda, bəlkə də intibah dövrü ilə müqayisədə daha sürətli baş vermiş şüur sıçrayışı ilə bağlıdır. Bu inkişaf qısa zamanda bəşəriyyət tarixində misili görünməmiş dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Əsrlərin, minilliklərin təcrübəsini silərək, ictimai mühitdə, idarəetmədə yeni münasibətlər meydana çıxdı. Bu o qədər sürətli baş verdi ki, insanlar bəzən bunun fərqində belə olmadılar.
Elmi-texniki inkişafın həyatın bütün sahələrində tətbiqi yaşam tərzimizi, məişətimizi, düşüncə və hadisələrə yanaşma tərzimizi kökündən dəyişdirdi.
Bəs bu dəyişiklik cəmiyyət həyatında insan faktoruna necə təsir etdi?
Hal-hazırda insan faktoru şüur və hisslərlə hansı mütənasibdədir, yaxud şürumuzun inkişafı hislərimizin idarə olunmasında bizə üstünlüklər qazandırdımı ?
Bu konteksdə tarixə nəzər salsaq, insan faktorunun, şəxsiyyət amilinin tarixi hadisələrdə həmişə həlledici rol oynadığını və bu zaman insan faktorunun şüurdan daha çox hisslərlə bağlı olduğunu görərik.
Gözlənilənin əksinə hərəkət etmək, hamıya qarşı çıxmaq, iradənin diqtəsi ilə hərəkət etmək, məntiqsiz olanı seçmək, bilinməyən bir asılılıq və ya məcbur olduğunu düşünərək hərəkət etmək, qərar vermək əslində hisslərimizin bizi idarə etməsindən başqa bir şey deyil.
İnsanın əsl mahiyyəti də məhz bu kimi stuatsiyalarda üzə çıxır və həlledici rol oynayır.
Elə günümüzdə də, gözləninlənin əksinə hərəkət edib, hər kəsi təəccübləndirmiş, ictiamiyyətin hər zaman hörmətlə yanaşdığı nə qədər ziyalı-yazıçı, alim və siyasətçilər var.
Hətta bir az da irəli gedib söyləmək olar ki, məhz tarixi şəxsiyyətlərin olduğu əsrlər daha çlox tarix kitablarına yazılmış və bu gün tarix dərsliklərində daha çox həmin dövr yer alır. Məsələn Azərbaycan tarixində dahi Nizami Gəncəvi ilə bağlı XII, Şah İsmayıl Xətai ilə bağlı XVI əsrin xüsusi yer tutur. Yaxud dünya tarixində hər dönəmi tədqiq olunan intibah dövrü məhs şəxsiyyətlərlə bağlı olmuşdur.
Həm də ona görə ki, cəmiyyət həyatını dəyişən tarixi hadisələr konkret şəxsiyyətlərlə bağlıdır və bu qərarlar çox zaman şəxsi iradə və hisslərə söykənib.
Deməli, insan faktoru tarixin bütün dövrlərində daha çox hisslər, şəxsi iradə ilə bağlı olmuş və hər zaman həlledici rol oynamışdır.
Şüur nə qədər inkişaf etsə də, hisslər insanın özünü və cəmiyyəti idarə etməsində ilk günkü mahiyyətini qoruyub saxlamaqdadır. İnsanın şüurunun əsas mahiyyəti isə onun genetik tərkibi ilə bağlıdır.
İnsan faktoruna günümüz reallığından baxaq:
Əvəlki dövürlərdən fərqli olaraq, indi baş verən qəzalar, ölüm halları daha çox təbii fəlakətlərlə yox, insan faktoru ilə bağlıdır.
İndi internetdə, sosial şəbəkələrdə bir video və ya fikir paylaşmaqla ictimi rəyi dəyişmək mümkündür. Və nəzərə alsaq ki, dəyişən dünyamızda ictimai rəy cəmiyyətin alt şüurudur və cəmiyyəti gizli şəkildə idarə edir, deməli insan faktorunun indiki şəraitdə öyrənilməsinin nə qədər vacib olduğu aydın olur.
Ona görə də, bütün sahələr üzrə insan faktorunun öyrənilməsi və idarəetmə sistemlərinin bu amilə uyğunlaşdırılması vacibdir.
Nəzəri biliklərdən uzaqlaşmaq üçün, gündəlik həyatımızda, məişətdə hamımızı maraqlandıran insan faktorunun meydana çıxardığı bir çox problemlərə diqqət yetirək:
Avtomobil idarə edən şəxs telefonla danışır, qəza törədir və nəticədə bir insanın həytına son qoyur.
Ərzaq istehsal edən müəssisə kefiyyətsiz məhsul istehsal edir və insanlar xəstələnir.
Meyvə -tərəvəz əkən kəndli məhsulu artırmaq üçün zərərli kübrədən istifadə edir, nəticədə tanımadığı onlarla insanı zəhərləyir və ya öldürür. v.s.
Bu missallar insanların təbii və dəyişməyən xüsusiyyətlərinin nələrdən ibarət olduğu göstərməklə yanaşı insan faktorunun araşdırılmasının aktuallığını göstərir.
Hazırda, dünyanın bir sıra ölkələrində bu istiqamətdə müəyyyən nəzəri və praktiki işlər həyata keçirilməkdədir.
Məsələn telefon ekranlarını istehsal edən şirkət insanın təbii olaraq göz hərəkəti trayektoriyasını nəzərə alıb məhsulun kefiyyətini və alıcılıq qabiliyyətini artırır.
İnsan faktorunun öyrənilməsi və praktik tətbiq olunması günümüzdə daha çox problemlərin yaşandığı ictimai iayişə, ictimai nəqliyyat və müxtəlif xidmət sahələrində irəlləyişə gətirib çıxarar. Ictimai münasibətlərin idarə olunmasına və ya tənzimlənməsinə şərit yaradar.
İnsan faktorunun öyrənilməsində qabaqcıl ölkələrin təcrübəsinə diqət yetirsək, bu sahədə mənfi tendesiyaların mövcud olduğunu da görərik.
Bəzən iri şirkətlər daha çox gəlir əldə etmək və müştəriləri daimi asılı vəziyytdə saxlamaq üçün müəyyən istiqamət üzrə insan faktorunun öyrənilməsi üçün tədqiqatlar aparır və kefiyyətdən asılı olmayan asılılıq yarada bilirlər.
Məsələn, insanların getdikcə daha çox alüdə olduğu, hətta asılı vəziyyətə düşdüyü kompüter texnologiyaları sahəsində ən müasir əyləncə proqramları hazırlanarkən insan faktoru öyrənilir. Bu proqramlarda insanların təbii təlabat və maraqları, zövqləri, psixoloji keyfiyyətləri öyrənilərək, onların idarə olunması, asılılığı hədəflənir. Bu sahədəki “inkişaf” isə getdikcə insanı gerçək, real həyatdan uzaqlaşdırmağa gətirib çıxarır. Xüsusən uşaqların, yeniyetmə və gənclərin bu proqramlar tərəfindən asılı hala salındığının şahidi oluruq. Bu cür asılılıq isə zamanla insanlarda hisslərin, emossiyaların ölməsinə, ətraf mühütlə əlaqənin kəsilməsinə və özünə qapanmaya gətirib çıxarır. Əlbəttə cəmiyyətlə bağlarını qoparmış, özünə qapanmış birisi artıq insan faktorunu yarada bilməz.
Paradoks ordadır ki, insanı real həyatdan uzaqlaşdıran onu aldadan elə onun inkişaf etmiş şürüdur. Hisslərdən, emossiyaladan arınmış praqmatik şüuru…
