Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Əhməd Yəsəvi yazır ki, on bir yaşında onun dəniz suları dolub daşır (biliyinin artması nəzərdə tutulur), keçici həvəsləri tərk edir, on iki yaşında ilahi sirlərin hamısı ona aydın olur, on üç yaşında nəfs yolunda olan arzuları bağlayır, on dörd yaşında təkəbbürdən uzaqlaşaraq torpaq kimi olur (yəni bütün yaranmışları qəbul edir), on beş yaşında hurilər, qılmanlar ona doğru gəlir və ona tənzim edirlər, on altı yaşında ruhlar qismət, pay verir, on yeddi yaşında Türküstanda tanınır, on səkkiz yaşında Qırxlar ilə şərab içir (eşqdən söhbət gedir), Allahı anır, Allah//Tanrı cənnəti gəzib Həzrəti - Peyğəmbərin camalını görməyi ona pay verir, on doqquz yaşında yetmiş məqam aydın olur, Allahı//Tanrını anmaqla içi təmizlənir, haraya getsə Xızır Baba ona yoldaş olur, iyirmi yaşında bir çox məqamları aşaraq məslək sahibi, mürid kimi yetişir və Allaha//Tanrıya yaxın olur.
Əhməd Yəsəvi on bir yaşından iyirmi yaşına qədərki hikmətlərini belə təqdim edir.
On birimde rahet - derya tolup taştı
Allah didim şeytan mindin yırak kaçtı
Hay u heves ma vü menlik turmay köçti
On ikkide bu sırlarnı kördüm muna
On birimde rahmet denizi dolup taştı;
“Allah!” dedim, şeytan benden uzaklaştı;
Geçici heves, ben-sen fikri durmayıp göçtü;
On ikide bu sırları gördüm işte.
On üçümde nefs hevanı kolğa aldım
Nefs başığa yüz ming bela karmap saldım
Tekebbürni yirge urup basıp aldım
On törtümde tofrak-sıfat boldum muna.
On üçümde nefs arzusuna kapılıverdim;
Nefs başına yüz bin bela tutup saldım;
Kibirlenmeyi yere vurup yenebildim;
On dördümde toprak gibi oldum işte.
On bişimde hur u ğılman karşu kildi
Başım üzüp kol kavşurup tazım kıldı
Firdevs atlığ cennetidin muhzır kildi
Dıdar üçün barçasını koydum muna.
On beşimde huri, qılman karşı geldi;
Baş eğerek, el bağlayıp tazim kıldı;
Firdevs adlı cennetinden haberci geldi;
Didar için hepsini terkettim işte.
On altımda barça ervah ülüş birdi
Hay hay sizge mübarek dip Adem keldi
Ferzendim dip boynum kuçup konglüm aldı
On yitimde Türkistanda turdum muna.
On altımda bütün ruhlar nasip verdi;
“Size mübarek olsun!” diyerek Adem geldi;
“Evladım!” diyip, boynuma sarılıp gönlümü aldı;
On yedimde Türkistanda bulundum işte.
On sikizde Çil-ten birle şarab içtim
Zikrin aytıp hazır turup kögsüm tiştim
Razı kıldı cennet kizip hurlar kuçtım
Hak Mustafa cemalların kördüm muna.
On sekizde Kırklar ile şarap içtim;
Zikrini diyip, hazır durup gögsümü deştim;
Nasip kıldı, cennet gezip huriler kucakladım;
Hak Mustafa cemalini gördüm işte.
On tokuzda yitmiş makam zahir boldı
Zikrin aytıp iç ü taşım tahir boldı
Kayda barsam Hızır Babam hazır boldı
Ğavsul -ğıyas mey içürdi toydum muna.
On dokuzda yetmiş makam gösteriverdi;
Zikrini dedim, içim dışım temizlendi;
Nereye varsam, Hızır Babam hazır oldu;
Ğavsul -gıyas mey içirdi, doydum işte.
Yaşım yitti yigirmige ötdim makam
Bihamdillah pır hızmetin kıldım tamam
Dünyadaki kurt u kuşlar kıldı selam
Ol sebebdin Hakka yavuk boldum muna.
Yaşım yirmiye ulaştı, makamlar aştım;
Allaha hamd olsun, pır hizmetini tamamladım;
Dünyadakı kurt ve kuşlarla selamlaştım;
O sebepten Hakka yakın oldum işte.
Əhməd Yəsəvi iyirmi bir yaşında günahlarına peşman olduğunu, qiyamət günü Allahın hüzuruna nə üzlə çıxacağını, necə hesabat verəcəyini, iyirmi iki yaşında öz varlığından keçərək dərdliyə dərman olduğunu, iyirmi üç yaşında iddialı olduğunu, iyirmi dörd yaşında Allaha// Tanrıya qulluq etməyib ondan uzaqlaşdığını, iyirmi beş yaşında ömrünün günah içində keçdiyini anlamasını, iyirmi altı yaşında Allahın üzünü görmək üçün Mənsur Həllac kimi olduğunu, iyirmi yeddi yaşında Şeyx Yusif Həmədaninin dərgahına sığınaraq ona xidmət etdiyini, iyirmi səkkiz yaşında aşiq olub gecə-gündüz möhnət çəkdiyini və mürşid dərgahına layiq olduğunu, iyirmi doqquz yaşında eşq yolunda xarab olduğunu və mənlikdən tamam qurtarmadığını, otuz yaşında odun kimi içinin yandığını və uluların onun qəlbində Allahdan başqa hər şeyi silməsini bəyan edir. İyirmi bir və otuz yaşları ilə bağlı hikmətlərinin nəzmi belədir:
Kul Hace Ahmed yaşıng yitti yigirmi bir
Ne kılğay sin günahlarıng tağdın ağır
Kıyamet kün ğazab kılsa Rabbim kadir
Eya dostlar neçük cevab ayğum muna
Kul Hace Ahmed, oldu yaşın yirmi bir;
Ne yapacaksın, günahların dağdan ağır;
Kıyamet günü azap kılsa, Rabbim kadir;
Eya dostlar, nasıl cevap vereceğim işte.
Min yigirme iki yaşda fena boldum
Merhem bolup çın derdlikke deva boldum
Yalğan aşık çın aşıkka güvah boldum
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Ben yirmi iki yaşta fani oldum;
Merhem olup gerçek dertliye deva oldum;
Sahte aşıka, gerçek aşıka tanık oldum;
Ol sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Eya dostlar yaşım yitti yigirme üç
Yalğan dava taatlarım barçası puç
Kıyamet kün ne kılğay min bürehne buç
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Eya dostlar, erdi yirmi üçe yaşım;
Davam yalan, tamamı boş taatlarım;
Kıyamet günü ben çıplak, şaşı ne yapayım?
O sebepten Hakka sığınıp gedim işte.
Min yigirme törtke kirdim hakdın yırak
Ahiretka barur bolsam kanı yarak
Ölgenimde yığlıp urung yüz ming tayak
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna.
Ben yirmi dört yaşa girdim, Haktan uzak;
Ahirete varır olsam, hani hazırlık?
Öldügümde toplanıp vurun yüz bin dayak;
O sebepten Hakka sığnıp gedim işte.
Yazuk bilen yaşım yitti yigirme biş
Sübhan İgem zikr örgetip kögsümni tiş
Kögsümdeki girihlerim sin özüng yiş
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Günah ile yaşım oldu yirmi beş;
Sübhan Rabbim, zikr öğretip göğsümü deş:
Göğsümdeki dügümleri sen kendin çöz;
O sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Min yigirmi altı yaşda sevda kıldım
Mansur-sıfat dıdar üçün ğavğa kıldım
Pırsiz yörüp derd ü halet peyda kıldım
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Ben yirmi altı yaşta sevda kıldım;
Mansur gibi didar için kavga kıldım;
Birsiz dolaşıp dert ve halet peyda kıldım;
O sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Min yigirmi yiti yaşda pirni taptım
Her sır kördüm perde birlen büküp yaptım
Astanesin yastanıban izin öptim
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Ben yirmi yedi yaşta piri buldum;
Gördüğüm her sırrı perde ile sarıp örttüm;
Eşiğine yaslanarak izini öptüm;
O sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Min yigirmi sikiz yaşdı aşık boldum
Kiçe yatmay mihnet tartıp sadık boldum
Andın songra dergahığa layık boldum
Ol sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Ben yirmi sekiz yaşta aşık oldum;
Gece yatmayıp, mihnet çekip sadık oldum;
Ondan sonra dergahına layık oldum;
O sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Bir kem otuz yaşka kirdim halım harab
Işk yolıda bolalmadım misl-i türab
Halım harab bağrım kebab közüm pür-ab
Ol sebebdin Hakka sığınıp kildim muna
Yirmi dokuz yaşa girdim, harap halim;
Aşk yolunda toprak gibi olamadım;
Halim harap, bağrım kebap, yaş dolu gözüm;
O sebepten Hakka sığnıp geldim işte.
Otuz yaşda otun kılıp köydürdiler
Cümle büzürg yığlıp dünya koydurdılar
Urup sögüp yalğuz Haknı söydürdiler
O sebebdin Hakka sığnıp kildim muna
Otuz yaşta odun kılıp yandırdılar;
Hep ulular yığılıp dünya koydurdular;
Vurup, söğüp yalnız Hakkı sevdirdiler;
O sebepten Hakka sığınıp geldim işte.
Əhməd Yəsəvi otuz bir yaşında Həzrəti - Xızırın ona yardımçı olaraq ilahi eşq şərabını içirtməsini, bununla da günahlarından qurtardığını, otuz iki yaşında Allahdan gələn fərmanla onun bəndəliyə qəbul olunduğunu, hər bir bəlaya səbir edərək Allahın hüzurunda hazır olduğunu, otuz üç yaşında eşq şərabı ilə sərxoş olduğunu və şeytanla vuruşub onu məğlub etdiyini, otuz dörd yaşında alim olub hikmət söylədiyini, içinin və çölünün nura qərq olduğunu, otuz beş yaşında məscidə girdiyini və tələbələrinə doğru yol göstərdiyini, otuz altı yaşında kamal mərtəbəsinə yetişdiyini, otuz yeddi yaşında Allah yoluna tamam, büsbütün girmiş olmadığını, otuz səkkiz yaşında ömrünün boşa keçdiyini düşünərək ağladığını, otuz doqquz yaşında həsrət çəkərək tövbə etdiyini, qırx yaşında ağlamaqla vaxtını keçirdiyni söyləmişdir. Bunların hamısı hikmətlərində belə verilmişdir.
Otuz birde Hızır Babam mey içürdi
Vücudımdın Azazılni pak kaçurdı
Sevda kıldım yazuklarım Hak kiçürdi
Andın songra Hak yolığa saldı dostlar
Otuz birde Hızır Babam mey içirdi:
Vücudumdan Azazili tamamen kaçırdı;
Tutkun oldum, günahlarımı Hak geçirdi;
Ondan sonra Hak yoluna saldı dostlar.
Otuz iki yaşda yitti Hakdın ferman
Bendelikke kabul kıldım kılma arman
Can birürde birgüm sanga nur-ı iman
Ğarıb canım şadman bolup küldi dostlar
Otuz iki yaşta geldi Haktan ferman:
Kulluğuma kabul kıldım, kılma arman;
Can verdiğinde sana vereyim nur-ı iman;
Garip canım mutlu olup güldü dostlar.
Otuz üçde sakı bolup mey üleştim
Cam-ı şarab kolğa alıp toya içtim
Leşger tüzüp şeytan birle köp uruştım
Bihamdi ilah iki nefsim öldi dostlar
Otuz üçte saki olup mey dağıttım;
Şarap kadehi ele alıp doyasıya içtim;
Asker yığıp şeytan ile çok vuruştum;
Allaha hamd olsun, iki nefsim öldü dostlar.
Otuz törtde alim bolup dana boldum
Hikmet ayt dip sübhan İdi guya boldum
Çil-ten birle şarab içtim hemrah boldum
İç ü taşım Hak munğa toldı dostlar
Otuz dörtte alim olup bilen oldum;
“Hikmet söyle!” dedi Rabbim, diyen oldum;
Kırklar ile şarap içtim, yoldaş oldum;
İçim dışım Hak nuruyla doldu dostlar.
Otuz bişde mescid kirip devran sürdüm
Taliblerge ışk dükkanın tola kurdum
İgri yolğa her kim kirdi sögtüm urdum
Aşıklarğa Hakdın müjde yitti dostlar
Otuz beşte mescide girip gün geçirdim;
Taliplere aşk dükkanını çokça kurdum;
Eğri yola kim girdiyse, söğdüm, vurdum;
Aşıklara Haktan müjde erdi dostlar.
Otuz altı yaşda boldum sahib-kemal
Hak Mustafa körsettiler manga cemal
Ol sebebdin közüm yaşlığ kametim dal
Işk hanceri yürek bağrım tildi dostlar
Otuz altı yaşta oldum sahip-kemal;
Hak Mustafa gösterdiler bana cemal;
O sebepten gözüm yaşlı, boyum bir dal;
Aşk hançeri yürek, bağrımı deldi dostlar.
Otuz yiti yaşka kirdim uyğanmadım
İnsaf kılıp Allah sarı tolğanmadım
Seher vaktda zarı kılıp ingrenmedim
Tevbe kıldım hacem kabul kıldı dostlar
Otuz yedi yaşa girdim, uyanmadım;
İnsaf kılıp Hakka doğru yönelmedim;
Seher vakti ağlayarak inlemedim;
Tevbe kıldım, hacem kabul kıldı dostlar.
Otuz sikiz yaşka kirdim ömrüm ötti
Yığlamaymu öler vaktım yavuk yitti
Ecel kilip peymanesin manga tuttı
Bilmey kaldım ömrüm ahır boldı dostlar
Otuz sekiz yaşa girdim, ömrüm geçti;
Ağlamayımmı, ölüm vaktim yakınlaştı;
Ecel gelip kadehini bana tuttu;
Bilmeden kaldım, ömrüm sona erdi dostlar.
Otuz tokuz yaşka kirdim kıldım hasret
Va-dirığa ötti ömrüm kanı taat
Ta atlikler Hak kaşıda hoş-sa adet
Kızıl yüzüm taat kılmay soldı dostlar
Otuz dokuz yaşa girdim, kıldım hasret;
Vah ne yazık, ömrüm geçti, hani taat?
Taat kılanlar Hak önünde hoş saadet;
Kızıl yüzüm taat kılmadan soldu dostlar.
Kul Hace Ahmed kırkğa kirding nefsingni kırk
Munda yığlap ahiretde bolğıl arık
Post-ı iman şeri atdur mağzı tarik
Tarik kirgen Hakdın ülüş aldı dostlar
Kul Hace Ahmed, kırka girdin kır nefsini;
Burada ağlayıp ahirette temizle kendini;
İman postu şeriattir, tarikat bil esasını;
Tarikate giren Haktan nasip aldı dostlar.
Əhməd Yəsəvi qırx bir yaşında qəlbini bütün qüsurlardan təmizləyərək Allaha bağlandığını, qırx iki yaşında təmiz qəlblə göyü, yeri keçərək ilahi kəlamları axtardığıni, qırx üç yaşında Allahı axtardığını, göz yaşı tökərək çölləri gəzdiyini, qırx dörd yaşında məhəbbətin bazarında yaxasını yırtaraq dolaşdığını, Mənsur kimi başını eşq əlacına verdiyini qırx beş yaşında Allahdan arzularını dilədiyini, günahlarına tövbə etdiyini, qırx altı yaşında zövqünün və şövqünün daşdığını, Allahın rəhmətinin bir damlasının şeytanı ondan uzaqlaşdırmağa yetdiyini bəyan etmişdir. Qırx yeddi yaşında yeddi tərəfdən xəbər çatdığını, xocasının şərab süzdüyünü, qırx səkkiz yaşında yorulduğunu və halsız olduğunu, qırx doqquz yaşında ilahi eşqin onu yandırıb yaxdığını və Mənsur kimi insanlardan uzaqlaşdığını, ömrünün boşa keçdiyini və nəfsi üçün yaşamasını anladığını, əlli yaşda yaxşı məqsəd üçün yaşamadığını anladığını söyləmişdir.
Kırk birimde ihlas kıldım yol tapay dip
İrenlerdin her sır körsem min yapay dip
Pır-i muğan izin alıp min öpey dip
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk birimde ihlas kıldım, yol bulyım diye;
Erenlerden gördüğüm her sırrı örteyim diye;
Pır-i muğan izini alıp öpeyim diye;
Zatı ulu hacem, sığnıp geldim sana.
Kırk ikide talib bolup yolğa kirdim
İhlas birle yalğuz Hakka köngül birdim
Arş u Kürsı Levh din ötüp Kalem kizdim
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk ikide talip olup yola girdim;
İhlas ile yalnız Hakka gönül verdim;
Arş, Kürsü, Levh ten geçip Kalemi gezdim;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk üçümde Haknı izlep nale kıldım
Köz yaşımnı akuzuban jale kıldım
Beyabanlar kizip özüm vale kıldım
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk üçünde Hakkı izleyip nale kıldım;
Göz yaşımı akıtarak jale kıldım;
Çöller gezip ben kendimi vale kıldım;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk törtümde muhabbetni bazarda
Yakam yırtıp yığlap yördüm gülzarıda
Mansur yanglığ başım birip ışk darıda
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk dördümde muhabbetin pazarında,
Yakamı yırtıp, ağlayıp yürüdüm gülzarında;
Mansur gibi başımı verip aşk darında;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk bişimde sindin hacet tilep kildim
Tevbe kıldım her iş kıldım hata kıldım
Ya ilahım rahmetingni uluğ bildim
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk beşinde senden hacet dileyip geldim;
Yaptığım hatalı işler için tevde kıldım;
Ya ilahim, rahmetini sonsuz bildim;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk altımda zevk u şevkım tolup taştı
Rahmetingdin katre tamdı şeytan kaçtı
Hakdın ilham refik bolup babın actı
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk altımda zevkım, şevkım dolup taştı;
Rahmetinden katre damladı, şeytan kaçtı;
Haktan ilham refik olup, kapısını açtı;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk yitimde yiti yakdın haber yitti
Sakı bolup cam-ı şarab hacem tuttı
Şeytan kilip nefs hevanı özi yuttı
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk yedimde yedi yandan haber yetti;
Saki olup şarap kadehini hacem tuttu;
Şeytan gelip, nefs hevayı kendisi yuttu;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk sikizde azız candın bızar boldum
Güneh derdi kesel kıldı bımar boldum
Ol sebebdin Hakdın korkup bıdar boldum
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk sekizde aziz candan bizar oldum;
Günah derdi uyuşturdu, hastalandım;
O sebepten Hak tan korkup, uyanık durdum;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Kırk tokuzda ışkıng tüşti köyüp yandım
Mansur-sıfat hayl u hişdin kaçıp tandım
Türlüg türlüg cefa tigdi boyun sundım
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Kırk dokuzda aşkın düştü, karulup yandım;
Mansur gibi hısımlardan uzaklaştım;
Türlü türlü cefa değdi, kabullendim;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
İlligimde ir min didim filim zaif
Kan tökmedim közlerimdin bağrım izip
Nefsim üçün yörer irdim it dik kizip
Zatı uluğ hacem sığnıp kildim sanga
Elli yaşta “Er benim” dedim, filim zayıf;
Gözlerimden kan dökmedim, bağrımı ezip;
Nefsim için yürür idim, it gibi gezip;
Zatı ulu hacem, sığınıp geldim sana.
Ardı var...