Vüqar Tofiqli
Hər birimizin ürəyində unuda bilmədiyimiz, yaddaşımızda dərin izlər buraxmış bir məkan olur. Ya doğulub boya başa çatdığımız yer, ya oxuduğumuz məktəb, ya da gəncliyimizin qaynar vaxtında günlərimizin keçdiyi şəhər.
Bu gün məndə ənənəyə sadiq qalaraq doğma kəndimizin tarixinə yenidən baş vurmaq istədim. Soltanbud təpəsi, saqqız meşəsi, Xaçın çayı çox siyasi hadisələrin şahidi olub. Təəssüf ki, Xaçın çayın o illərdəki axar suyu sanki yaddaşımızda olanların bir qismini silərək tarixin arxivinə köçürüb.
Ancaq biz bu hadisələr barəsində, Qarabağ tarixinin bir parçası olan kəndimiz barəsində eşitdiklərimizi, bildiklərimizi gənclərimizə hansı formada olursa-olsun çatdırmağa borcluyuq. Nəticə çıxarmaq qalır artıq gənclərin öhdəsində...
***
İlk dəfə idi ki, bu əziz insandan kəndin tarixi haqqında onun bilgilərini daha geniş şəklidə öyrənmək qərarına gəldim. Bu günədək qələmə aldığım yazılarımda az-çox onun fikirlərindən istifadə etmişdim. Bəziləri haqqında özü də bilir, oxuyub, fikirlərini bildirməyi unutmamışdı.
Həmsöhbətimin bu günlərdə nə az nə çox düz 84 yaşı tamam olub. 85 yaşına keçən ağsaqqalım təmtəraqdan həmişə uzaq olub. Qanunlarımıza daim hörmətlə yanaşıb. Və bu gün də müəyyən mövzularda danışanda ehtiyat edir, ehtiyatla danışır.
Hətta o da yadımda qalıb ki, 1972-ci ildə kəndimizdə yeganə adam idi ki, könüllü olaraq həyatyanı torpaq sahəsindən artıq olan üç sotu geri qaytarmışdı. Hər zaman prinsipiallığı ilə seçilən qardaşı Aydını da torpağı geri qaytarmağa məcbur etmişdi. Əsil kommunist idi. Son vaxtlaradək partbiletini üstündə gəzdirirdi.
Söhbət mənim üçün əziz bir adamdan-atamdan, Tofiq Məhəmməd oğlu Cəfərovdan, həm ziyalı, həm dərin intellekt sahibi, həm də kəndinin tarixini dəqiq bilən insandan gedir.
Bu cür intellekt sahibi ən azından bu gün elmi dərəcəyə sahib olmalı, onlarca elmi məqalənın müəllifi olmalıydı. Lakin torpaq sevgisi onun kəndindən ayrılmağa imkan verməmiş, bütün fəaliyyətini kəndin ziyalı təbəqəsinin yetişməsinə sərf etmişdi və bu gündə o enerjiylə gənc nəslin yetişməsinə çalışır, hər dəfə yetişdirmələrinin xoş sədasını eşitdikcə sanki gəncləşir, həyat eşqi artır.
Hər dəfə kəndə gələndə müxtəlif mövzularda söhbət salır, hansısa hadisəyə onun fikirlərini alıram. Bu dəfəki söhbətin mövzusu kəndimizin tarixindən olur.
Tofiq müəllimin fikrincə, kəndimiz Göyçay rayonunun Qaraməryəm kəndinin yaxınlğında olan Quzanlı kəndinin əhalisinin bir qisminin bu əraziyə köçən sakinlərindən formalaşıb. Bu gün Quzanlı kəndində yaşayan sakinlərin əsas bir qismi məhz həmin ərazidən köç edən Alı, Hallac, Həsən və Allahverənin törəmələridir. Deməliyəm ki, o illərdə kəndə gələnlərdən ikisinin adı Həsən olub. Demək, beş nəfər mövsümü işlər görməklə pul qazanmaq eşqiylə buralara üz tutublar. Lakin kəndin şəraiti, o cümlədən yerli əhalinin istiqanlığı onları bu ərazilərdə məskunlaşmağa məcbur edib.
Kəndin bütün sakinləri demək olar ki, bir-biriylə qohumdur.
- Bəs bu gəliş təxminən nə vaxta düşür?- deyə soruşuram.
- Çox güman ki, Nadir şahin öldürülməsindən, 1748-ci ildən sonra kı dövrə, təsadüf edir. Maraqlıdır ki, bu beş nəfərin gəlişiylə Göyçaydakı eyniadlı kəndində hansısa səbəbdən dağılmasına səbəb olur. Yerdə qalan əhali isə Qaraməryəm kəndinə köçür. Bu gün Qaraməryəm kəndiylə müəyyən əlaqələrin olmasında məhz bu məqam var.
Kəndimizə tarixi mənbələrdə bir çox hallarda Sarıcalı Quzanlısı deyərmişlır. Quzanlı kəndinin yaxılığında iki Sarıcalı kəndi olub. Birində Pənax xanın nəslindən olan bəylər, digərində isə onların yaxın xidmətçiləri yaşayırmışlar. İkincisinə isə Cır Sarıcalı kəndi deyərmişlər. Bu kənd ötən əsrin 50-ci illərində Quzanlıya birləşdirilib.
Quzanlı kəndi rəiyyət kəndi olub. Rəiyyət əsasən sərbəst kəndli zümrəsinə aid olub. Yalnız qazandıqlarından vergi verərmişlər.
Sakinlər kəndin ətrafında məskunlaşan bəylərdən torpaq alar və ya icarə götürər, əkin-biçinlə məşğul olarmışlar. Bütün qazanclarını da məhz bu minvalla əldə ediblər. Elə buna görədir ki, rəiyyət kəndi olsa da, hələ o illərdə kənddə 15 bir mərtəbəli -kəllayı-dolayı və artırmalı - evlər inşa edilmişdi. Bu evlərdən əlavə dördü ikimərtəbəli qırmızı bişmiş kərpicdən inşa edilmişdi. Nəzərə alsaq ki, qırmızı kərpicin on ədədinə bir qızıl onluq verirmişlər, onda bu evlərin dəyəri haqqında müəyyən təsəvvürümüz yaranar.
Kənddə inqilab illərində çoxsaylı tanınmış simalar gəlib. Həmid və Ayna Sultanovlar atam Məşədi Məhəmmədlə yaxınlıqları olub.
Mir Cəfər Bağırovun dəfələrlə kəndə gəlişi və kənd sakini Şirin kişiylə yaxınlıqları olduğu deyilir.
Kərbəlayı Abdulla, Əşrəf Əliyev, Topuş kişi (Məhəmmədəli Şərəfxanov), Molla Mehdi Həsənzadə, tarçı Bəhram Rüstəmov, əczaçı Tələt Əliyev, professor Rüstəm Rüstəmov, pedaqoji elmlər namizədi Əliş Həsənov və onlarca digər tanınmış sima məhz bu kəndin yetirmələridir. Bu simaların hər birinin öz çəkisi, öz hörməti və kölgəsi olub. Bu simaların hər biri öz səmimiyyəti və istiqanlığı ilə seçiliblər.
Kəndin ətrafında nadir saqqız meşəsinin, habelə Xaçın çayının daim gursulu olması, habelə kəndə yaxın qədim Sofulu kəndinin mövcudluğu Quzanlını bir növ müəyyən hücumlardan qoruya bilib.
Xaçın çayın boyunca un dəyirmanlarının olması bu ərazilərin çəkisini birə-beş artırıbmış. Bundan əlavə İstiot dəyirmanı, Çərkəz bəy Səfərəlibəyovun, Xurşid banu Natəvanın oğlu Mir Cabbar Ağanın, Əsəd bəyin, Hüseyn bəyin mülklərinin olması ərazinin iqtisadi inkişafından xəbər verib. Aslan bəy, Hüseyn bəy, Böyük bəy, Salah bəy, Kərim bəy və Səlim bəy kimi əsilzadə bəylərin əhatəsində kənd sakinləri özlərini daha sərbəst hiss edirmişlər.
Kiçik bir kənddən Axund Mirzə Mehdi Həsənzadə (Molla Mehdi) və Mirzə Saleh Axundov (Mirzə Salah) kimi maarifpərvər insanlar çıxmışdı. Əlavə edək ki, təxminən eyni dövrdə kənddən Mir Səməd Mir Qədir oğlu da Təbrizə təhsil almağa gondərilmişdi.
Söhbətimizdə Tofiq müəllim şəcərəsinə toxunmağı da unutmadı:
- Quzanlıya gələnlər arasında olan Alı kişi babam Məşədi Əzizin babası sayılır. Alı kişinin atası Cəfərqulu öz kəndlərində qalıb və bu ərazilərə ayaq belə basmayıb. Alının üç oğlundan birinin adı Cəfər olub. Cəfərin oğlunun adı Məşədi Əziz atam Məşədi Məhəmmədin atası olub.
Demək Cəfərqulu, Alı, Cəfər, Məşədi Əziz və Məşədi Məhəmməd-bunlar bizim nəsil nümayəndələrdir. Demək kəndə gələn Alı, Hallac, Allahverən və iki Həsənlər bir-birləriylə qohum olsalarda, burada qohumluq münasibətləri daha sıx olmuşdu.
Bu arada qeyd etməliyəm ki, yuxarıda adları çəkilən simaların əksəriyəti barəsində geniş yazılar yazdığımdan onlar barəsində təkrara yol vermək istəmirəm.
İki saata yaxın kəndin tarixi inkişafı barədə söhbət etdik. Söhbət zamanı bir şox mətləblərə toxunduq...
***
Tofq müəllimin atası Məşədi Məhəmməd 1937-ci ildə represiyaya məruz qalması onun övladlarına da müəyyən təsirini göstərmiş oldu. Bu günədək o anları unutmurlar.
Qanunlara riayət edən atasının birinci katiblə söz güləşdirməsi, üstəlik cavab qaytarması ona baha başa gəlir. Yaş pambığı qəbul etməkdən imtina etməsi, üstəlik NKVD rəisi erməni mənşəli M.Camqarovun dinc dayanmayaraq daim birinciyə onun haqqında donos kimi-guya vaxtıylə qızıl əsgərləri güllə barana tutubmuş, yazması nəticədə Məşədi Məhəmmədin həbsinə rəvac verir. İki ay əvvəl birinci katibin əmriylə beş nəfərlə pul mükafatına layiq bilinən şəxs bir gün həbs olunur.
Gecə saat ikidə qəflətən dördnəfərlik komissiya yoxlamağa gələrək evdəki əşyaları ucota alırlar. NKVD işçiləri kənd soveti sədriylə artıq həyətin hər bir küncünə baxış keçirib əllərinə keçənləri qeydə alırlar.
Sonra evdə olan əşyaları müsadirə olunduğunu elan edir və kürsüləri, yorğan döşəkləri, xalça-palazı yığıraq , səhər tezdən isə doqquz kəl arabası ilə Ağdam şəhərinə aparırlar.
Beləlilklə, nənəm Asya arvad beş uşağa tək baxası olur. Amma qardaşlarının da kölgəsini daim üzərində hiss edir.
Xöşbəxtlikdən Asya arvad ev-eşikdə olan qır-qızılı tüstü bacasında gizlətdiyindən ondan duyuq düşə bilmirlər. Həmin qızıllar müharibə dövründəki aclıq vaxtı ailənin karına çatır.
Qardaşı Əşrəf Əliyev rayonda tanınmış sima, vəzifə sahibi olsa da, məsələyə müdaxilə edə bilməmişdi, gücü ancaq bacısına xəbər göndərməyə çatmışdı.
Beləliklə, daim “kulak” oğlu adlandırılsa da o ali təhsil alır, kənd məktəbində riyaziyyat müəllimi, bir müddətdə məktəb direktoru vəzifəsində çalışır...
Söhbətdə maraqlı bir məqama da toxunur Tofiq müəllim.
Demək,1956-cı ildə N.Xruşşovun dövründə repressiya qurbanlarına bəraət verilərkən evdən müsadirə olunan əşyaların geri qaytarılması tələbi qoyulmuşdu. Lakin araşdırmalardan sonra məlum oldu ki, məhkəmə prosesinə aid sənədlərin içərisində ev əşyalarının siyahısı və ya hər hansı aktı yoxdur.
Təəssüf ki, sonralar ev əşyalarının bəzilərini onu aparanların övladlarının evində görüblər...
Bu yazıda Qarabağı özündən artıq sevən 85 yaşlı ziyalının həyat hekayəsinə qısa şəklidə tanış olduq.
Ümid edirəm ki, kəndinin tarixi haqqında ciddi bilgilərə sahiblənən ziyalının xatirələri hər bir gəncin diqqətini çəkəcək.
