Abid Tahirli
Mehdi Gəncəli
Dünya şöhrətli türkoloq, ədəbiyyatşünas, tarixçi, publisist, görkəmli partiya və dövlət xadimi,Türkiyə xarici işlər naziri (1950-1956), 6 çağırıış dalbadal (1935-1954) Böyük Millət Məclisin üzvü, pedaqoq professor Fuad Mehmed Köprülüzadə(1890-1966) Azərbaycan ədəbiyyat, elm və təhsilinin inkişafında da misilsiz xidmətləri olmuşdur. XXəsrin 20-ci illərinin əvvəllərindəAzərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin dəvəti ilə Bakıya gələn Fuad Köpülüzadə Azərbaycanın bir sıra bölgələrində olur, elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərir. Bütün bunların nəticəsi kimi 1926-cı ildə M.F.Köprülüzadənin «Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər» əsəri ərsəyə gəlir.
Fuad Köprülüzadənin Bakıya ikinci gəlişi I Beynəlxalq Türkoloji Qurultayla bağlı olur. 1926-cı il 26 fevral – 6 mart tarixləri arasında Bakıda keçiriən həmin tədbirə Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə fəxri qonaq qismində dəvət edilir və əsasən əlifba, yazı, dil, xüsusiləortaq ədəbi dil problemlərinin, qohum dillər arasındakı əlaqələrin müzakirəsi və bu məsələlərin həlli istiqamətindəki təkliflərlə tarixə düşən qurultayın işində fəal iştirak edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,qurultayda 131 nəfər iştirak edirdi. Bunlardan yalnız 3 nəfəri – Mehmed Fuad Köprülüzadə (nümayəndə heyətinin başçəsı), Əli bəy Hüseynzadə və İsmayıl Hikmət Türkiyə türklərini təmsil edirdi.
Çoxşaxəli və çoxsahəli tədqiqat obyekləri olan M.F.Köprülüzadə 20-30-cu illərdə böyük alimin öz təbiri ilə desək, “çok aziz, çok sevgili kardeş Azerbaycan” ədəbiyyatının İzzəddin Həsənоğlu, Qаzi Bürhаnəddin, İmadəddin Nəsimi, Həbibi, Şаh İsmаyıl Хətаyi Şah İsmayıl Xətayi, Həbibi, Ə.Nəvayi, Nəmi və хüsusilə Məhəmməd Füzuli kimi nümayəndələri haqqında dəyərli araşdırmalar aparır. Fuad Köprülüzadənin “Kitabi Dədə Qorqud” dastanı haqqındakı tədqiqatları türkologiya sahəsində alimə böyük nüfuz qazandırır.
Azərbaycanın istiqlal mücahidi, professor Əhməd Cəfəroğlunun dünya miqyaslı türkoloq kimi yetişməsində İstanbul Universitetində onun müəllimi olmuş F.M.Körpülüzadənin əzəzsiz xidmətləri olmuşdur. Bu arada qeyd etməyi lazım bilirik ki, prof. Əhməd Cəfəroğlunun İstanbulda buraxdığı “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin redaksiya heyətində F.M.Körpülüzadə də var.
Prof. F.M.Körpülüzadə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalar aparmaqla yanaşı, eyni zamanda bu istiqamətdəki tədqiqatları da ciddi izləyir, onlara münasibət bildirirdi. Bu baxımdan Yusif bəy Vəzirovun İstanbulda “Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar” adlı əsərinə yazdığı və nüfuzlu “İqdam”( İkdam, № 8708, 12 Haziran 1921) qəzetində dərc etdirdiyi rəy bir çox cəhətdən maraqlı və diqqətçəkəndir. Odur ki, yazını oxuculara təqdim edirik.
Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar
Müellifi: Yusuf Bey Vezirof, 103 sayfa, İstanbul, matbaa-ı âmire, 1337 [1921]
Bugün Cenubî Kafkasyada, merkezi Bakü olmak üzere müstakil bir Azerbaycan Cumhuriyeti teşkil etmiş bulunan Türklerle Tebriz ve havalisinde İrana tâbi yaşayan iki milyon kadar Türk, Türk milletinin “Azeri” unvanlı şubesine mensupturlar. Harsî ve ırkî vahdetlerini yarın siyaseten de temin ederek medeniyet ve terakki yolunda kuvvetle ilerleyecekleri muhakkak olan bu Türkler, Anadolu Türkleriyle aynı cinsten, yani Türk milletinin Oğuzlar nâmı altındaki en büyük şubesindendir. Azeri Türklerinin gerek tarihleri gerek lisan ve edebiyatları, bizim tarih ve edebiyatımızla pek samimi surette alâkadar olduğu cihetle Yusuf Bey Vezirofun ahiren neşrettiği bu eser, bizleri pek ziyade alâkadar edebilir.
Selçukî – Osmanlı lehçesinin eski şekliyle pek yakın bir karabet arz eden Azeri lehçesi, Kadı Burhaneddin’den başlayarak Nesimi, Fuzuli, ilh. gibi birçok büyük şairler yetiştirmiştir ki bunlardan mühim bir kısmı ve bilhassa Kadı Burhaneddin, Nesimi, Fuzuli Osmanlı edebiyatının meşyi umumîsi üzerinde de icrâ-yı tesir etmişlerdir. O kadar ki Osmanlı edebiyatına dair şimdiye kadar yazılan eserlerin müellifleri, bunların lehçe itibariyle Azeri dairesinde olduklarını düşünmeye bile lüzum görmemişlerdir.
Azeri lehçesinin teşekkülüne sebep olan en mühim kavmî [ethnique] âmil, Cengiz istilâsını müteakip şarka gelen yeni Oğuz kitlelerinin, eskiden gelmiş Oğuz kitlelerinin servet-i lisaniyesine yeni birçok şeyler ilâve etmeleri, unutulmaya başlamış lisanî, kavmî, edebî, muhtelif ananeleri yeniden canlandırmalarıdır. Esasen Selçukî – Osmanlı lehçesinin iptidaî şekliyle Azeri lehçesi arasındaki lisanî karabet bugünkünden çok daha fazla idi; lakin bir taraftan Osmanlı lehçesinin diğerinden büsbütün farklı âmiller tesiriyle süratle tekâmülü, diğer taraftan Azeri lehçesinin Osmanlıcadan tamamen ayrı şerait dairesinde ve daha fazla İran tesiri altında kalması, bu ayrılıkları tezyid etmiştir. Bugünkü Azeri lehçesinde birtakım sarfî şekiller ve birtakım kelimeler vardır ki el-yevm bizce meçhul olmakla beraber eski Osmanlıcada mevcut idi. Azeri lehçesinin Selçukî – Anadolu lehçesinden ayrı edebî bir lisan mahiyetini almasına başlıca sebep, Azeri sahasının Anadolu merâkiz-i siyasiyesine tâbi olmayarak müstakil veya nim-müstakil bir mahiyette kalması ve muahharen Tebriz gibi bir Türk şehrini payitaht ittihaz eden bir Türk hanedanının idaresi altında, Osmanlılardan ayrı, hatta mezhep itibariyle onlara çok hilâf-gîr, diğer büyük bir idare-i siyasiyenin nüvesini teşkil etmesidir. Eski İran’ın kuvvetli an’anâtına merbut kalmayı kendileri için esas bir siyaset addeden, Osmanlıların garp millet ve medeniyetleriyle temas ederek Avrupa içlerine ilerlemesine mukabil daha fazla Asyaî ve aşîrî bir mahiyet muhafaza eyleyen Safevî hanedanı, Azeri sahasını -Şiilik rabıtasıyla da- diğer Anadolu Türklerinden ayırmasaydılar İstanbul sarayına merbut olacak olan o saha, sair Şarkî Anadolu memleketleri gibi Osmanlı lehçesini lisanı tahrir olarak kabul edecek ve Azeri lehçesi şimdiki gibi edebî bir mahiyet alamayacaktı. Merkeziyet-i siyasiyenin ve evvelce takarrür etmiş edebî bir lehçe tahakkümünün bu hususta çok büyük tesiri vardır: Timur ve çocukları zamanında Horasanda ve İranda yetişen Türk şairleri, müesses bir lisan olan ve saraylarda konuşulan Çağataycayı kullandıkları hâlde Safevîlerin devr-i itilâsında yine aynı yerlerden yetişen şairler, daha fazla Azeri lehçesini istimal ediyorlardı. Eğer Azeri sahası ya Osmanlıların yahut Çağataycayı resmî ve edebî lisan olarak kabul eden mutaassıp ve Sünnîü’l-mezhep üzere hanlarının hâkimiyeti altında kalsaydı o zaman Azeri şairleri yerine Osmanlı veya Çağatay şairlerine tesadüf edecektik. Daha Ak ve Karakoyunlular zamanında mevcudiyetini gösteren Azeri edebiyatı, Safevîlerin zamanında en yüksek derece-i terakkiye vâsıl oldu. Kafkas ve İran Azerbaycanlarında müştereken hükümdar olan bu edebiyat, 13. asırdan sonra âdeta iki ayrı parçaya bölünerek İran Azerbaycanında ayrı ve Kafkas Azerbaycan’ında ayrı birer hatt-ı tekâmül takip etmiştir diyebiliriz. İran Azerbaycanında yetişen şairler, bu son zamanlara kadar eski vadiyi ettikleri hâlde, Rus istilâsından sonra Avrupa medeniyetiyle temas eden Kafkas Azerbaycan’ında Mirza Fethali Ahundof gibi garp tekniğine tebean millî komedyalar yazmış asrî sanatkârlar yetişmiştir.
Eserleri Rusçaya, Farsçaya, Fransızcaya, İngilizceye, Almancaya… tercüme edilen ve bütün Türk âleminde ilk temaşa eserini vücuda getirmiş olan bu sanatkârla beraber Azeri edebiyatının Kafkas şubesinde “kritisim” başlar ve onu Zakir, Sabir, Nazır, Sıhhat, Semender ve şu son senelerde Hüseyin Cavid ve A. Cevad gibi şairleri takip eder. Bu şairlerde kısmen eski İran mukallidi şairlerin, kısmen de Namık Kemal, Hâmid, Ekrem, hatta Tevfik Fikret Mehmed Emin gibi muahher Osmanlı şairlerinin tesiratına bile tesadüf olunabilir. Hikâye-nivîsler, mütercimler, gazeteciler, temaşa müellifleri gibi muhtelif mesâliki sanat erbabına gelince, Kafkas Azerbaycan’ında bu şubelere mensup zevat da bilhassa 1905 inkılâbından beri yavaş yavaş yetişmektedir. Çarlık idaresinin bütün kuvvetiyle mümanaata çalıştığı bu harsî ve medenî inkişafın, müstakil Azerbaycanda bundan sonra büyük bir feyz ve terakki göstereceği kuvvetle memuldür.
Kitaba verdiği isimle sistematik bir Azeri edebiyatı tarihi yazmak arzu ve iddiasında bulunmadığını gösteren Yusuf Bey Vezirof -birkaç sene evvel Türk dünyasında neşre başlayıp ikmal edemediğimiz Azeri Edebiyatı Tarihi istisna edilecek olursa- hakkında hiçbir tetkikatta bulunulmamış olan Azeri edebiyatını, bize ilk defa olarak tanıtıyor. Bilhassa bütün mehazları göstermek itibariyle müstakil menbalar için pek istifadeli bir mahiyet alan bu eser, Azerbaycan matbuatı ve Azerbaycan’daki muharrirlerle tiyatro müellifleri hakkında da 1905 inkılâbını takip eden inkişaf hakkında tafsilâtı lâzımeyi hâvi diğer bir ciltle itmam edilirse Kafkas Azerbaycanının inkişafı manevîsini sadakat ve kuvvetle gösterebilecektir. Binaenaleyh kıymetli muharririni kemali hararetle tebrik ve bizim için çok aziz, çok sevgili kardeş Azerbaycanı muhitimize tanıtacak daha bu gibi birçok eserler vücuda getirmesini bilhassa temenni ederiz.
Köprülüzade Mehmed Fuad
