Milli Məclisin İnsan hüquqları komitəsinin sədri, Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi (STM) İdarə Heyətinin sədri Zahid Oruc Modern.az-ın redaksiyasında qonaq olub.
Komitə sədri “Zəfər Konstitusiyası”, parlament seçkiləri, beyin mərkəzinin fəaliyyəti və digər mövzular ətrafında suallarımızı cavablanıdırıb.
- Zahid bəy, redaksiyamıza xoş gəlmisiniz. Bir müddət əvvəl parlamentdə çıxışınız zamanı “Zəfər Respublikasına uyğun Zəfər Konstitusiyası”na ehtiyac olduğunu demişdiniz. Haqqında danışdığınız “Zəfər Konstitusiyasında” nələrə dəyişiklik edilməlidir?
- 1990-cı illərdə Azərbaycan müstəqilliyini qazananda onun hüquqi sistemi, siyasi idarəetmə forması da Ermənistanın ölkəmizə təcavüzünün nəticəsində formalaşmışdı. Partiyaların proqramlarında da iş bu xətt üzrə gedilib. Bu fonda ilk dəfə olaraq biz coğrafi və vətəndaş bütövlüyünü yaşayırıq. Bu da özlüyündə tələb edir ki, hüquqi sistemimizi 1990-cı illərin işğal durumundan çıxaraq. Buna həm də 44 günlük Zəfər tarixi dəlalət edir. Bu il keçirilən prezident seçkiləri zamanı biz dilə gətirirdik ki, ilk dəfə bütövlük şəklində seçkiləri keçiririk. Mən isə bildirirdim ki, bu ifadə sona qədər doğru deyil. Əgər 90-cı ilərdə işğal baş verməsəydi, vaxtilə tarixi yurdlarımıza köçürülmüş ermənilərin kompakt yaşadığı dönəmdə seçkilərə getmiş olacaqdıq. Ona görə də 1991-ci illə müqayisəmiz doğru deyil. Bizim hazırkı Konstitusiyamız özündə bir neçə dəyişikliyi tələb edir. Gözlənilirdi ki, dəyişiklik bu il baş tutsun, amma olmadı. Azərbaycan yeni siyasi kimliyə qovuşub, ona görə də bəzi Konstitusiya dəyişikliklərinə ehtiyac var. Bununla bərabər, seçkilərin keçirilmə tarixi ali qanunun predmenti olmalı deyil. Dünyanın bir çox ölkəsində bu məsələ aradan qaldırılıb.
- Seçkilərdən danışmışkən, növbədənkənar parlament seçkilərinin keçirilməsi ilə bağlı mülahizələr var. Bu barədə əvvəllər redaksiyamızda olan həmkarlarınız da söz açıb. Siz bu haqda nə düşünürsünüz, növbədənkənar seçkilərə ehtiyac varmı?
- Yadınızdadırsa, prezident seçkiləri rəqib qüvvələr tərəfindən qəbul olunmurdu. Ancaq bu seçkilərin erkən çəkilməsinin bir neçə səbəbləri vardı. Rəqib qüvvələr tərəfindən iddia atılırdı ki, erkən seçkilərin keçirilməsinin səbəblərindən biri Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin burada qalması ilə bağlı danışıqlardır. Bu proqnozla da onlar yanılmış oldular. Müxalif qüvvələr bu seçkilərdən sonra yenilənməli olduğunu bilməli və deməlidirlər. Onlar yeni dövrün ideologiyasından uzaq qalıblar. Bu ilin növbəti seçkilərinə gəldikdə isə deyə bilərəm ki, ilin siyası gündəliyi olduqca sıxdır. Mənim subyektiv fikrimdir ki, seçkilər bir müddət ertələnə bilər. Parlament seçkilərinin bələdiyyə seçkilərindən sonra keçirilməsinə qanunvericilik icazə vermir, hüquqi yol tanınmır. Əgər zəruri hal yaşanarsa Konstitusiya məhkəməsi toplaşıb ayrıca rəy verməlidir. Ona görə də bəzi dəyşikliklər gözlənilə bilər.
- Zahid bəy, siz yeni parlamenti necə görürsünüz?
- Mən indiyə qədər parlamenti mərhələlərə bölə bilərəm. Belə ki, 1995-ci ilin parlamentini “keçid parlamenti” adlandırmaq olar. 2000-ci illərin parlamenti Heydər Əliyevin ideayalarını özündə daşıyırdı, 2005-ci ili isə “anti-inqilab parlamenti” adlandırmaq olar. 2010-cu ildən sonrakı illər isə fəal savaş dövrləri deyildi, amma 2020-ci il Milli Məclisinə “müharibə önü parlamenti” demək mümkündür. 2024-cü ildə isə geosiyasi tendesiyalar ilə ayaqlaşan parlament gözləyirəm. Mütləq dünya bölgüsünün içərisindəyik, biz bölməsək, bölgü kimi bizi hədəfdə görə bilərlər.
- Milli ideologiyanın tərəqqisi üçün jurnalistkanın da inkişafı lazımdır. Siz indiki Azərbaycan jurnalistikasını necə dəyərləndirirsiniz, mətbuatda nəyə ehtiyac var?
- Azərbaycanın 90-cı illərində siyasi hərəkatın önündə media əməkdaşları getməyə başlamışdı. Ancaq 2005-ci ildəki hadisələr, daha sonra 2010-cu ildən sonrakı proseslərdə mediamız daralmağa başlayıb. Mən düşünürəm ki, İlham Əliyevin seçdiyi strateji xətt doğru çıxdı. Əgər biz Qərb təsirlərinə məruz qalan mediaları bloklamasaydıq, başqa cür media olardı. Amma bu gün biz mediada 100 iqtisadi, ekoloji sahədə tanınan jurnalisti tapa bilmirik. Jurnalistika tariximizin indiki kimi peşəkarlara ehtiyacı olduğu dövr olmayıb. Bizim qarşımızda çox böyük tələb və çağırışlar var. Azərbaycan mediasının hərbi dillə desək, xüsusi təyinatlı jurnalistlərə ehtiyacı var. Eyni zamanda xarici dilli jurnalistlərimizə təlabat var, müharibə zamanı xarici media bizdən imzalar istəyirdi. Amma biz imzalar göstərə bilmirdik. Ona görə də bu sahədə çox ciddi təlimlərə ehtiyac var. Bununla bərabər, biz mediamızı legionellərdən də qura bilmərik. Eyni zamanda hakimiyyət də legionellərdən qurula bilməz. Biz bunun acı nümunəsini Ukraynada görmüşük. Hakimiyyətə Ağ Evdə təsdiqlənən şəxslər gətirilirdi, milli kimlik unudulurdu. Ukrayna onun acı nəticələrini indi də yaşayır, həmin qüvvələr qıraqda qalıb, ukraynalılar savaşır. Bildirim ki, İlham Əliyev uzun müddət buna qarşı qətiyyətli mübarizə aparıb və qələbə qazanıb.
- Siz eyni zamanda Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin (STM) sədrisiniz. Beyin mərkəzi müxtəlif sahələrdə araşdırmalar edir, qurumların fəaliyyəti ilə bağlı arayışlar çıxarır. Bu məqamda sizin fəaliyyətinə mane olan qurumlarla rastlaşırsınızmı?
- Beyin mərkəzlərinin fəaliyyətinə gəlincə, deyə bilərəm ki, mərkəz dövlətə idarəçilikdə müyyən məsləhətlər verə bilir. Məsələn, hər hansı sahədə boşluq varsa, onun səbəbi aydınlaşdırıla bilər. Biz də bu gün müxtəlif sahələri tətqiq edirik. Təhsildən, iqtisadiyyata qədər bir neçə sahə üzrə əməkdaşlarımız araşdırma aparır. Bu araşdırmalar da tam olaraq obyektiv aparılır. Ölkə başçısı bu sahəyə təyin edərkən ən mühim tələb olaraq obyektivliyi bizim qarşımıza qoymuşdu. Ona görə də bizim sorğularımızda siz müxtəlif nazirliklərin problemlərini və s. görə bilərsiniz. Bu da bir sıra hallarda bizə qarşı isti olmayan münasibətlərə səbəb olur. Bizim hazırkı qurumların bir çoxu adətən problemləri telefon üzrə həll etməyə çalışır.
Mən bildirim ki, bizim araşdırmalarımızın çox hissəsi dövlətə müyyən mənada kömək edib. Bizim elə araşdırmalarımız var ki, hələ ictimaiyyətə açıqlanmayıb. Məsələn “Xarici hücumlar və onun mənbələri” deyə araşdırmamız var. Bizə qarşı olan qüvvələri biz müxtəlif araşdırmalarla ifşa etmişik. Bizim araşdırmalarımız dövlətə qərar qəbuletmə də fayda verir, bunu prezident köməkçilərindən, nazirlərdən eşitmişəm. Bizim beyin mərkəzinə toplaşan əməkdaşlar da “Harvard” məzunları deyil, ilk gələndə məqalə yazmağı bacarırdılar, amma təcrübələri yox idi. İndi ölkənin müxtəlif problemlərini araşdıra və nəticə çıxara bilirik. Bir daha bildiririk ki, işimiz problemi araşdırmaqdır və buna görə də bizə qarşı etirazlar ola bilər. Amma bu, bizi narahat etmir.
Biz qurumları xəbərdar edirik ki, haradasa sizə və cəmiyyətə qarşı təhlükələr var. Məsələn, Söyüdlü hadisəsi özlüyündə baş verməmişdi. Buna zəmin var idi, xarici qüvvələr harada sosial böhran vəziyyətini yaradacağını araşdırırdı. Münbit yer onların əlinə düşdü və istifadə etdilər. Azərbaycan Xocavənd istiqamətində qızıl yataqları ilə bağlı aksiyasını ekoloji sahədə olaraq keçirirdi. Gördüyünüz kimi, Gədəbəydə məsələ də ekolojo olaraq qaldırıldı. Məhz bizi də oradan vurdular, bunu proqnozlaşdırmaq o qədər də çətin deyildi. Sadə insanların dili ilə dövlət sistemi təhdid olundu. Makron bir müddət əvvəl müsahibəsində açıq şəkildə bildirmişdi ki, bizi qarşı təhdidləri daha da gücləndirəcək. Almaniyadan da dəstək istəyirdi, amma Şoltz bundan imtina etdi. Bu gün Almaniya nümayəndələri ilə danışıqlarda biz görürük ki, Almaniyanın da burada maraqları var.
- Zahid bəy, bu il Azərbaycan BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına Tərəf Dövlətlərin 29-cu Konfransına (COP29) ev sahibliyi edəcək. Beynəlxalq tədbirə müxtəlif ölkələrin başçıları iştirak üçün dəvət alır. Bildiyiniz kimi, hazırda Azərbaycan və Ermənistan sülh müqaviləsi üzrə danışıqlar aparır. Sülh danışıqlarına töhfə vermək, Azərbaycanın xoşməramlılığının ifadə edilməsi ilə Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan COP29-a dəvət ala bilərmi?
- Bir müddət əvvəl Azərbaycan Prezident Administrasiyası və Ermənistan Baş nazirinin Aparatı arasında əldə olunan razılıq gələcək dövr üçün baza rolunda çıxış etmiş oldu. Ancaq görünür ki, ermənilərin genetikasında ümumilli qorxu hakimdir. Onlar indi düşünürlər ki, bizim dörd kəndi azad etməyimiz birinci müdafiə xəttini yıxmağımız sayıla bilər. Onlar elə bilir ki, bizim daha çox şeylərə iddiamız var. Bununla da Ermənistanla Qərb arasında əlaqələr kəsilmiş olacaq. Bununla bərabər bizdə də bəziləri təəssüf ki, düşünür ki, Başkənd Ermənistana veriləcək. Amma bizim Konstitusiyada da qeyd olunub ki, bütün məsələlər referendum yolu ilə gerçəkləşə bilər. Mən çox arzulayıram ki, İlham Əliyev və Paşinyan sülh müqaviləsini Göyçədə imzalasınlar. Ona görə ki, bu, siyasi məna kəsb edəcək. Şahin Mustafayev və Qriqoryan çox rahatlıqla Qazaxda, digər ərazilərdə görüşə bilirlər. Hətta bu yaxınlarda Naxçıvanda görüşün olması da qaçınılmazdır. Bu məqamda COP29-da Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyanın iştirak etməsini çox istərdim. Bununla sülh prosesinə də töhfə verilmiş ola bilər.
- İki ölkə arasında əlaqələrin inkişafı üçün parlamentlər arasında qurulan münasibətlər də vacibdir. Bu məqamda siz Azərbaycan və Ermənistan deputatların görüşü üçün necə platforma təklif edərdiniz?
- Azərbaycan və Ermənistan parlament spikerləri arasında artıq bir görüş baş tutub. Növbəti görüşün olacağı ilə bağlı da məlumat yayılıb. Bununla bərabər, parlamentin işğal altında olmuş əraziləri təmsil edən deputatlar, bəlkə də xanım deputatlar arasında görüşlər ola bilər. Ümumiyyətlə, düşmənçilikdən uzaqlaşmaq lazımdır. 30 il ərzində bizim həyatımızdan çox şey alınıb, ona görə də hazırda yalnız irəli baxmaq lazımdır. Mütləq şəkildə müxtəlif platformalarda görüşlər keçirilməlidir. Biz seçki prosesi zamanı “Sərhədsiz Qafqaz” ideologiyasını irəli sürmüşdük. Bu, delimitasiya və demarkasiyanın aradan qaldırılması deyildi. Gömrükdə, ticarətdə, hərəkətdə sərhədsizlik ideasını biz irəli sürürdük. Amma bunu istəməyən qüvvələr, Ermənistanın Azərbaycandan qaz almasını istəməyən ölkələr var.
- Zahid bəy, hər zaman siz parlamentdə fərqli çıxışlarınızla yadda qalmısınız, mediada da fikirləriniz çox trajlanıb. Bu çıxışlarınız bəzən həmkarlarınız və rəhbərlik tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Zahid Oruca bu çıxışlara görə təyziqlər olubmu?
- Bildirim ki, internet resurslarının yaddaşında qalan parlament savaşların heç birində şəxsi maraqlarım olmayıb. Mən çox çətin və məşəqqətli şəraitdə söz istəyib, hansısa problemi qabartmağa çalımışam. Əksər hallarda bu, mənə hücum, təzyiqlərə səbəb olub. Lakin heç vaxt bunlardan narahat olmamışam. Çox açıq deyirəm ki, heç vaxt parlament də daxili məhkəmələrdən, daha doğrusu mühakimələrdən çəkinməmişəm. Əks halda siyasi mübarizə çox konyektur xarakter daşıyardı və siz məni redaksiyanıza dəvət etməzdiniz. Fərqlər təbii ki, var. Bu gün ağırlıqlı problemləri bir qədər redaktə ilə, həm də təmsil etdiyimiz qurum vasitəsilə dövlətə çıxarmaq üçün alternativ kanallar mövcuddur. Məsələn, azərbaycanlıların ermənilərin xeyrinə casusluğu ilə bağlı hərbi sistemimizdə 2016-2017-ci ildə başlayan Aprel döyüşlərinin ildönümü ətrafında qurulan son dərəcə təxribaçı məsələlərə biz mərkəz tərəfindən heç kəsə elan vermədən, dəfələrlə ölkə rəhbərliyinə müxtəlif xarakerli araşdırmalar, arayışlar, sənədlər təqdim etmişik. Ancaq proses o qədər mürəkkəbdir ki, artıq bunu tribunadan səsləndirəndə belə, anti-balyoz əməliyyatlarının adını çəkib demişdim ki, xarici mərkəz sistemi elə qurur ki, öz əlinlə öz başını kəsirsən.
Məsələn, Ərdoğanın ən yaxın adamlarını həbs etdilər. Çünki parolları elə dəyişmişdilər ki, düşmən dost, dost düşmən qiyafəsində görünürdü. Bütün mənada sistemi dəyişdirə bilmişdilər. 2016-cı ildə isə əməliyyata birbaşa silahlı yolla cəhd etdilər. Bu mənada parlamentin içərisində səsləndirməyə çalışdığımız bu və ya digər məsələlər bir dövrdən sonra hansısa dövlət xətti ilə gerçəkləşib və daxili məmnuniyyətimiz olub ki, iddia etmədən məsələlərə obyektiv yanaşmışıq. Görünür, ölkə başçısı da bunu qiymətləndirir. Əks halda, bizim sadəcə bir savaşcıl obraza ehtiyacımız yox idi. Mən qəti şəkildə bunda maraqlı deyiləm. Dəfələrlə güzəştli mövqe seçmişəm. Artıq görəndə ki, hansısa bir şəxs ciddi şəkildə səlahiyyətlərini, funksiyalarını bilmir və onu həyata keçirməkdə naşıdır, o halda ona sərt reaksiyalar edirdik. Bu gün də köhnə tarixlə deyirəm ki, düz etmişəm.
- Siz İnsan Hüquqları Komitəsinin sədrisiniz. Bəzən Azərbaycana Qərb ölkələrindən insan haqları adından basqılar olur. Bunları necə dəyərləndirirsiniz?
- İnsan haqları ilə bağlı məsələni qiymətləndirəndə Ombudsmanın hesabatı zamanı onu dəyərləndirməyə çalışırıq, komitə üzvlərimiz də obyektiv münasibət bəsləyirlər. Bildirim ki, insan haqları bizim üçün torpaqlarımızın azad edilməsiydi. Təməl hüququ, baza prinsipi darmadağın edilmiş məmləkətdə 18 yaşından sonra yaranmış törəmə hüquqların həyata keçirilməsi daha çətin olur. Yəni məni kimsə inandıra bilməz ki, öz doğma torpağıma, elimə dönə bilmirəmsə, bunun əvəzində Bakıda geniş meydanlarda demokratk ideallar ətrafında aksiyaların səmərəli nəticə verəcək. Bu, yalnız naşı qüvvələrin xeyrinə işləyir. Bir müddət əvvəl bizi demokratiya pandemiyasına yoluxdurdular və uzun illər cəbhəçi təfəkkürlü beyinlər bizə ciddi ziyan gətirdi. Mərhum Hikmət Hacızadənin “Demokratiyaya gedən uzaq yol” kitabı vardı. Biz bu yolu birdən getmək istəyirik. Bu, qeyri-mümkündür. Biz həmin dövrlərdə insan haqlar ilə bağlı hesabatlarda ön yerlərdəydik, lakin bir yandan topraqlarımız işğala məruz qalırdı. Demokratiyada ön yerdə olmağımız torpaqlarımızın işğalının qarşısını almadı, Bizə kömək etmədilər. Biz indi həmin hesabatlarda çox aşağı yerdəyik, amma ərazi bütövlüyümüzə nail olmuşuq.
Mən “Bizə beynəlxalq demokratik ideallar yoxsa, torpaqlarımızın azad olması lazımdır?” sualının üzərində dayanıram. Mən ikincisini seçirəm. Deyirəm ki, təhlükəsizlik və bütövlük naminə bir sıra siyasi hüquqlardan və onun məhdudlaşdırılmasına gedilə bilər. Siz Amerikanı demokratik dövlət kimi görürüsünüz. Necə ola bilər ki, burada yalnız yüz illlərdi iri koorparasiyaların liderləri birinci şəxsə çevrilə bilir.
310 milyonluq dövlətdə ata və oğul Buşlardan başqa rəhbərlik edə biləcək şəxs yox idi? Ölkə daxilində məmur fəaliyyətindən qaynaqlanan, korrupsiyadan da irəli gələn bu və ya digər problemlər əsla inkar edilə bilməz. O biri yandan Azərbaycanda Qrant Haqqında Qanun sərtləşdirildikdən sonra həmin pulun ikinci, üçüncü ölkələr üzərindən alınması sonda qaçaqmalçılıq hadisəsini meydana gətirdi. Media, vətəndaş cəmiyyətləri üzərlərinə dövlət missiyanı götürdülər, o əsnada xaricdən asılılığı aradan qaldırmaq üçün hamıya vəsait verməklə QHT-lər yalnız ölkəmizi donor mənbə kimi görsünlər, bu anlayışla getməyəcək. Bu, mənim subyektiv fikrimdir ki, anlamalıyıq ki, dünya daim belə təsir obyektləri ilə dolu olacaq.
Bu mənada insan haqları adı ilə ölkə içərisinə daxil olmaq, orada qərarlaşmaq, hakimiyyət əleyhinə qüvvələri formalaşdırıb, gücləndirmək, iqtidarı ələ almaq siyasətinə yol verməmək lazımdır.
- Son olaraq, Zahid bəy, siz ölkədə dini vəziyyəti necə görürsünüz?
- 2019-cu ildə bizim mərkəz "Azərbaycanda İslam" adında ciddi araşdırma aparıb. Bilirsiniz ki, 90-cı illərdə keçilən yol sadə olmayıb. Qaçqın-köçkün şəhərciklərini salanlar din dövlətləri olub. Amma bu gün təhlükəsizlik orqanları ən yüksək peşəkarlığa malikdirlər və gözəgörünməz cəbhədə millətimizin mənafelərini qoruyurlar. Əsla onların həbsi qanunsuz əsasda baş verməyib. İki gün əvvəl sizin saytınızda bizim həmkarımıza qarşı sui-qəsd törədənlərin ifadəsi ilə bağlı yazı getmişdi. Orada açıq şəkildə deyirdilər ki, "Biz hakimiyyət orqanlarına silahla hücum edib, qabağımıza çıxanı öldürmək istəyirdik".
İkinci bir "Crocus” hadisəsi ölkəmizdə baş versəydi və 50-60 nəfər dünyasını dəyişsəydi, necə olardı? Biz bundan sonra bilməliydik ki, xarici dairələr necə aventurist siyasət yeridə bilər? Sizi tam əmin edə bilərəm ki, o qüvvələr bir an, bir saniyə belə dayanmırlar. Elə qüvvələrlə mübarizə aparırlar ki, adam düşünüb deyir, bu mübarizədə qələbə bizi dünya çapında sanki görməyə səbəb yaradır. İndi deyirlər ki, biz regional geopolitikanı yaradan ölkəyik, dünyada Türkiyənin gücünü artırırıq, bu regionda Fransa və Qərbin proyektini işləməyə qoymuruq. Rusiya əleyhinə çevrilmirik, forpost ölkə deyilik anti-Moskva cəbhəsinin açılmasına imkan vermirik, İran əleyhinə platforna deyilik. Necə edək ki, bunu daxildən sındırıb, məhv edək? Buna görə də hər gün İlham Əliyev əleyhinə savaş var. Bunun da böyük küfr olduğunu söyləyirik.
Bizim araşdırmamızda məlum olub ki, "Zeynəbiyyun", "Zeynəbiyyun", o cümlədən "Mehdinin davamçıları" hamısı vahid çətir altında birləşirlər. Özü də ən təhlükəlisi islam dininə mənsub olmayan dövlətlərin islam dini qiyafəsində insanları casus şəbəkələrində ələ alıb dövlət əleyhinə qaldırırlar. Ona görə də Amerikanın dindar adamlarla işlədiklərini görəndə və həmin dairələrin Taleh Bağırzadə xətti ilə özünü 21-ci əsrin “Mehdiləri” kimi görən adamlara Qərb dəstəyini görəndə təəccüblənmirəm.
