II Qarabağ müharibəsinin başlanmasının ildönümü ərəfəsində baş verən proseslər diqqət çəkir: hər şey 1 il əvvəl müharibə öncəsi vəziyyəti xatırladır.
2 sentyabr: Türkiyədə iki ölkənin Hərbi Hava Qüvvələri, Azərbaycanda xüsusi təyinatlı qüvvələrinin birgə təlimi başladı: məqsəd döyüş əməliyyatlarının aparılması zamanı iki ölkə ordularının bölmələrinin qarşılıqlı fəaliyyətini təkmilləşdirməkdir;
6 sentyabr: Türkiyə və Azərbaycan hərbçiləri Laçında birgə təlimə başladı: bunun işğaldan azad edilmiş ərazilərdə ilk və məhz dəhlizin keçdiyi Laçında (təlimlərin dəhlizin 300 metrliyind keçirildiyi məlumatı var) olması diqqət çəkir;
7 sentyabr: Azərbaycan və Türkiyə Xəzərdə birgə təlimlərə başladı: Ankara dənizdə də Bakının yanında olduğunun mesajını verirdi;
12 sentyabr: Türkiyə-Azərbaycan təlimləri başa çatdı; Türkiyə, Azərbaycan və Pakistanın xüsusi təyinatlı qüvvələrinin Bakıda “Üç Qardaş – 2021” hərbi təlimi başladı.
Üç qardaşın təlimi üç kontekstdə əhəmiyyətlidir:
Birincisi, məkan olaraq Bakının seçilməsidir;
İkincisi, təlimlərin başlanması vaxtıdır;
Üçüncüsü, bütün ordunun yox, xüsusi təyinatlı qüvvələrin təlim keçirməsidir.
Məkanın Bakı seçilməsi Türkiyədən Pakistana qədər uzanan coğrafiyada formalaşan yeni ittifaqın mərkəzinin Azərbaycan olmasından qaynaqlanır, həm siyasi, həm coğrafi baxımdan: Avrasiyadakı geosiyasi dəyişiklikdə Ankara-Bakı-İslamabadın mümkün müttəfiqlik müqaviləsi gözləniləndir;
Bunun üçün iki məkanda mövcud maneələri aradan qaldırmaq lazımdır: Türkiyədən Mərkəzi Asiyaya uzanan coğrafiyanı birləşdirmək üçün Zəngəzur dəhlizi açılmalı və Qarabağ üzərindən Bakıya kənar təsirlər ən azı minimuma endirilməlidir; Pakistanın bu xəttə qoşulması üçün Əfqanıstan keçidinin təhlükəsizliyi təmin olunmaldır;
Pakistanın Taliban üzərində təsir imkanları Əfqanıstan keçidinin təmin edilməsinə imkan verəcək: istisna deyil ki, NATO ölkəsi kimi Kabildən çıxan Türkiyə Azərbaycanla birlikdə yenidən qayıdacaq;
Zəngəzur dəhlizinin açılması istiqamətində hələki irəliləyiş yoxdur, Qarabağ üzərindən Bakıya qarşı kənar qüvvələrin təsir rıçaqları qalır;
Üç ölkənin Azərbaycanda hərbi güc nümayişi iki hədəfə hesablana bilər:
Bu ehtimalı gücləndirən iki amil də var: birgə təlimlər 20 sentyabrda – Vətən müharibəsinin başlanma tarixindən bir həftə öncə bitir; Azərbaycanın hərbi rəhbərliyinin Türkiyəyə səfər trafiki intensibləşib: “Üç Qardaş” təlimin başlandığı gün Qərargah rəisi Kərim Vəliyev Ankaraya səfər etdi, ardınca müdafiə naziri Zakir Həsənov Türkiyəyə getdi, özü ilə Hərbi Hava Qüvvələrin komandanını da aparıb;
Baş verənlər 20 sentyabrdan sonra müəyyən gözləntilər yaradır.
Bakı siyasi müstəvidə 10 noyabr razılaşmasının bütün bəndlərinin icrası tələbini yenidən gündəmə gətirə bilər;
Erməni qoşunların Qarabağdan çıxarılması üçün (üçtərəfli razılaşmanın 4-cü bəndi) ermənilərin qanunsuz postları istiqamətdə əməliyyatlar keçirilə bilər: Qarabağdakı separatçı-terrorçuların qondarma “müdafiə naziri”nin ö ərizəsi ilə istefa verməsi bu kontekstdə diqqət çəkir; mümkündür ki, Arzumanyan baş verə biləcəkləri bildiyi üçün qaçdı; erməni mənbələr isə bu dəyişikliyi separatçıların “yeni ordu” qurması (erməni qoşunlar çıxarıldıqdan sonra təxminən 5 minlik silahlı dəstə) ilə izah edir: Arzumanyan bununla razılaşmadığı üçün gedib; erməni qoşunların “səssiz” getməsi erməni cəmiyyətinin ittihamları baxımından Paşinyana da sərf etmir, Rusiyaya da;
Baş verənlər diplomatik imkanların işləmədiyini, bunun yenidən işlənməsi və müharibənin ildönümündə Qarabağda irəliləyişin olması üçün hərbi müstəvidə addımlara zərurət yarandığını göstərir.
Asif Nərimanlı
