Hegemoniya tarixən siyasi araşdırmaçıların ən çox maraq göstərdiyi mövzulardan biri olub. Beynəlxalq münasibətlərdə “hegemonluq” bir dövlətin digər dövlət üzərində üstünlüyünü ifadə edir. Başqa sözlə, hegemon dövlət beynəlxalq arenada oyun qaydalarını müəyyən edən dövlətdir. Əksər ekspertlərin fikrincə, hazırda bu “titul” yalnız ABŞ-a məxsusdur. 

Ancaq son illərdə akademiklər ABŞ-ın hegemon titulunu itirdiyini müzakirə edir. Hər bir halda Birləşmiş Ştatlar qlobal güc olaraq qalmasına baxmayaraq, geosiyasi mənzərənin dəyişdiyi aydın sezilir. Bu mövzuya daha sonra toxunacağıq, əvvəlcə hegemoniyanın özü haqqında...

Hegemoniya anlayışı və növləri

Antik yunan mənşəli söz olan hegemoniya bir dövlətin digər dövlətlər üzərində siyasi, iqtisadi və hərbi üstünlüyünü bildirir. Tarixən bu termin qədim Yunanıstanda ən güclü şəhər-dövlətin üstünlüyünü ifadə etmək üçün istifadə edilib. Siyasi hegemoniya bir dövlətin öz gücünü və təsirini qlobal miqyasda göstərmək, beynəlxalq münasibətləri öz maraqlarına uyğun formalaşdırmaq qabiliyyətidir. Tarixən siyasi hegemonluğun nümunələri arasında Roma İmperiyası, Britaniya İmperiyası və İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ-ı göstərmək olar.

İqtisadi hegemoniya isə dövlətin qlobal ticarət, investisiya və maliyyə sistemlərində dominant mövqeyi ilə xarakterizə olunur və ölkələrə iqtisadi qaydalar müəyyən etməyə, əsas sənaye sahələrinə nəzarət etməyə və qlobal iqtisadi siyasətləri formalaşdırmağa imkan verir. Hazırda ABŞ və Çin iqtisadi hegemonluğa əsas iddiaçılardır.

İtalyan siyasətşünas Antonio Qramşi isə bildirir ki, hegemoniyanı təkcə iqtisadi və ya hərbi güclə saxlamaq mümkün deyil. Qramşiyə görə, hegemoniyanın tam təmin edilməsi üçün mədəni hegemoniya vasitələrinə ehtiyac var. Həmin mədəni vasitələrə ailə modeli, dəyərlər, təhsil sistemi, mətbuat, kino, musiqi və digər vasitələr aid edilir. Hər hansısa gücün dəyərləri cəmiyyət tərəfindən mənimsənildikdən sonra həmin gücün hegemonluğu mümkün ola bilər. Mədəni hegemoniyanın təsirləri isə uzunmüddətli olur. 

ABŞ hegemoniyası və onun tənəzzülü

ABŞ hegemoniyasının yaranması İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Soyuq müharibənin sonunda Sovet İttifaqının dağılması ilə bu hegemoniya öz kulminasiya nöqtəsinə çatdı. ABŞ hegemonluğunun əsasını ölkənin hərbi, iqtisadi və mədəni gücü təşkil edir. Belə ki, bu ölkə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatına malikdir və qlobal ticarətin mərkəzindədir. Dünyanın bir çox ölkələrinə sərmayə yatırır, beynəlxalq maliyyə institutlarında nüfuzlu mövqeyə malikdir və qlobal iqtisadi siyasəti formalaşdırır.

ABŞ, həmçinin dünyanın ən qüdrətli hərbi gücünə malik ölkədir. Bu ölkə qlobal hərbi mövcudluğunu qoruyur və strateji müttəfiqləri vasitəsilə dünyanın bir çox yerlərində hərbi bazalar saxlayır. Amerikanın hərbi gücü beynəlxalq böhranlara cavab vermək və onların maraqlarını qorumaq qabiliyyətini təmin edir. Bundan əlavə, Vaşinqtonun diplomatik təsir imkanları da böyükdür, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və digər beynəlxalq təşkilatlarda fəal rol oynayır. Amerika mədəniyyəti filmlər, musiqi, texnologiya və media vasitəsilə bütün dünyaya yayılıb. Amerika brendləri qlobal bazara böyük təsir göstərir, onun həyat tərzi və dəyərləri beynəlxalq ictimaiyyətdə geniş şəkildə qəbul edilir.

Bu amillərin birləşməsi ABŞ-ın qlobal siyasətdə hökmranlığını təmin edib. Lakin son illər dünya siyasətində və iqtisadiyyatında qüvvələr nisbətində dəyişikliklər baş verib və digər ölkələr, xüsusilə Çin kimi yeni güclər ABŞ-ın hegemonluğuna meydan oxuyur. 

Qlobal güc balansı davamlı olaraq inkişaf edir. Çin iqtisadi gücü və beynəlxalq məsələlərdə iddialı davranışı ilə ABŞ-ın üstünlüyünə qarşı çıxıb. Avropa İttifaqı və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında kooperativ təşəbbüslər kimi regional blokların formalaşması mövcud hegemon nizamı yenidən formalaşdırır. Artıq bəzi ekspertlər birqütblü dünyanın son çatdığını, fərqli güclərin ortaya çıxdığını düşünür.

ABŞ-ın daxili problemləri onun hegemonluğuna mənfi təsir edən amillər sırasındadır. Siyasi qütbləşmə, iqtisadi bərabərsizlik, sosial gərginlik ölkənin xarici siyasətinin effektivliyinə təsir edə, hegemon mövqeyini zəiflədə bilər. Artıq bir çox ölkələr ABŞ-ın xarici siyasətinə və hərbi müdaxilələrinə tənqidi yanaşırlar. Bununla belə, ABŞ hazırda qlobal səviyyədə öz təsirini saxlayır və bir çox sahələrdə liderlik rolunu qoruyur.

Hegemoniyanın gələcəyi:

Qlobal hegemoniyanın gələcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir. Hazırda gücün bölüşdürülməsini formalaşdıracaq iqtisadi, siyasi və texnoloji qüvvələrin mürəkkəb qarşılıqlı təsiri müşahidə edilir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin yüksəlişi, iqlim dəyişikliyinin təsiri və texnologiyadakı irəliləyişlər mövcud hegemon nizama əhəmiyyətli təsir göstərəcək.

Nəticə etibarilə istər siyasi, istərsə də iqtisadi hegemonluq tarix boyu təkrarlanan bir fenomen olub. Bir vaxtlar şəksiz qlobal hegemon olan Birləşmiş Ştatlar indi yeni çağırışlarla üzləşir və bu, onun dominantlığının sonu ilə bağlı müzakirələrə səbəb olur. Dünya transformativ dəyişikliklərə məruz qaldıqca, güc dinamikası və beynəlxalq münasibətlərdə daim inkişaf edən hegemonluq anlayışı aktuallığını davam etdirəcək.

Modern.az Təhlil və Araşdırma Qrupu